‘Hoe kan dat nou, dacht ik: een kind komt toch bij jeugdzorg om geholpen te worden?’

Je als verslaggever kunnen wijden aan een special task, gebeurt op de redactie vaker. Zo kunnen misdaadverslaggevers in geruchtmakende zaken duiken – denk aan hoe Yelle Tieleman kon schrijven over het berichtenverkeer van Ridouan Taghi vanuit de gevangenis. Aan een dossier werken, is niet alleen een luxe: het is bij uitstek de taak van de journalistiek om de wetgevende en de rechtsprekende macht te controleren.

Dat klinkt een beetje zwaar, maar het is wel van toepassing op wat Carla van der Wal op zich heeft genomen. Ze praat met zoveel mogelijk betrokkenen om te horen hoe het jarenlang misging in de jeugdzorg en hoe het stelsel op de schop moet. Ze spreekt gedupeerde ouders, uit huis geplaatste kinderen, maar ook advocaten en (oud-)medewerkers van jeugdzorginstellingen.

Gemakkelijk is de materie niet. Als journalist moet ze de feiten en de meningen zien te scheiden. Er komt ook nogal wat samen in jeugdzorg: de woede en het verdriet van gedupeerde gezinnen met (ook) de machteloosheid van de overbelaste uitvoerders. En vanwege de privacywet blijft er veel verborgen. Elke ouder die het opneemt tegen de beslissingen van jeugdzorguitvoerders kan daardoor vaak geen hard bewijs laten zien. Bovendien staat jeugdzorg een verslaggever die over een kwestie belt, ook niet te woord.

,,Elke journalist krijgt weleens een mailtje van een boze of wanhopige ouder wiens kind is weggehaald’’, zegt de AD-journalist. ,,Het is vrijwel onmogelijk om te checken of dat besluit gerechtvaardigd is. Met de geëmotioneerde ouders valt niet altijd goed over de feitelijke situatie te praten, je komt maar moeizaam bij de oorzaak van een uithuisplaatsing uit, en als je daar al uitkomt, kan jeugdzorg het niet bevestigen, omdat het privacygevoelige informatie is. Dus blijven de meeste journalisten van het onderwerp af.’’

In elk geval kan niemand zich meer van de domme houden nadat de toeslagenouders voor een nieuwe dynamiek zorgden: zij zijn niet alleen onterecht als fraudeurs bestempeld, een flink aantal heeft ook een of meer kinderen uit huis geplaatst zien worden door tussenkomst van jeugdzorg en de rechter. Daardoor vangen andere gezinnen die dit in de loop der jaren is overkomen, nu ook de aandacht.

Sinds het rijk de verantwoordelijkheid voor de zorg van jongeren overdroeg aan gemeenten (Jeugdwet van 2015), is de vraag alleen maar explosief toegenomen. NRC meldde eerder al dat 1 op de 7 kinderen tegenwoordig met jeugdzorg in aanraking komt – 25 jaar geleden was dat nog 1 op de 27 kinderen. De jeugdzorg kan het werk niet aan. Brandbrief na brandbrief is in de loop der jaren verstuurd. Zelfs rechters gaven aan dat ze geen goed vonnis konden uitspreken op basis van de rapporten die voor hun neus lagen. Maar tot aan het momentum dat de toeslagenouders creëerden, leek niets of niemand het systeem van koers te kunnen laten veranderen.

Carla van der Wal schreef voordat de coronapandemie uitbrak, veel over strafrechtzaken. Ze kwam geregeld langs een rechtbankzaal waar een familierechtzitting zou plaatsvinden. Die zittingen zijn niet openbaar. ,,Ik zag weleens een in zichzelf gekeerd kind zitten of hoorde ruziënde ouders op de gang. Ik begon me af te vragen hoe de wereld van de jeugdzorg eruitziet. De gesprekken die ik vorig jaar voerde met meerdere jonge prostituees gaven me uiteindelijk het zetje. Zij waren vanuit jeugdzorginstellingen in de prostitutie terechtgekomen. Hoe kan dat nou, dacht ik: je zit daar toch als kind om geholpen te worden? Ik heb me toen tot doel gesteld om de lezer te laten zien wat er in die wereld schuilgaat, omdat ik denk dat het belangrijk is’’, zegt Van der Wal.

Ze belde voor een van haar eerste artikelen naar jeugdzorg. ,,Wat ik nooit had verwacht – zelfs nooit eerder heb meegemaakt – is dat degene die ik sprak meteen bevestigde dat het systeem faalt. Vaak verloopt het proces van uithuisplaatsingen en begeleidingen goed, maar te vaak ook niet doordat jeugdzorg onvoldoende menskracht heeft. Ik viel van verbazing achterover: er werd gewoon toegegeven dat ouders en kinderen van elkaar gescheiden worden, omdat er onvoldoende hulp kan worden geboden.’’

Misschien, schreef ze in een verhaal, hadden die boze ouders wel gelijk. ,,Ik kwam erachter dat er zoiets als ‘een aanvaardbare termijn’ bestaat, waarin moet worden besloten waar een tijdelijk uit huis geplaatst kind het best kan opgroeien. Na een half jaar moet je al over de toekomst beslissen van kinderen in de leeftijd tot 5 jaar. Bizar. Zes maanden zijn zo voorbij. En dat ging al jaren zo, ook vóórdat gemeenten de verantwoordelijkheid naar zich toegeschoven kregen. Tel daarbij op dat er niet altijd genoeg begeleiding is om toe te werken naar de terugplaatsing van een kind. Hoeveel uithuisplaatsingen zijn acceptabel als een systeem in crisis verkeert en er twijfels zijn over de zorgvuldigheid? Hoeveel kinderen die niet thuis zijn opgegroeid, hebben daardoor schade opgelopen?’’

Van het strafrecht weet Van der Wal dat het openbaar ministerie de belangen van de samenleving verdedigt, een advocaat een verdachte bijstaat en een onafhankelijke rechter een vonnis velt. Maar bij jeugdzorgzaken krijgen ouders en kinderen zelden bijstand van een advocaat. Zeker de lagere inkomens kunnen zich dat zonder een rechtsbijstandverzekering vaak niet permitteren. Jeugdzorg die de zaak uiteenzet, is tevens partij in de kwestie. Wat dat betreft faalt de rechtsbescherming, zo hebben ook wetenschappers vastgesteld.

Daarmee komen de verwijten van ouders in een ander licht te staan. Zij roepen al jaren dat er niet naar ze wordt geluisterd of dat voogden zelden of nooit langskomen om te kijken of het al beter gaat. Nu ziet de politiek ook dat het anders moet. Maar de vraag is: hoe dan?

Carla van der Wal hoopt uit te kunnen leggen waarom het systeem in stand is gebleven terwijl er zoveel partijen hebben geroepen dat het niet goed ging. ,,De jeugdvoogd die tegen de klippen op werkt, wil die verandering ook. Juist dit systeem moet op orde zijn vanwege de kwetsbaarheid van de doelgroep. Je zal maar dat kind zijn dat voor zijn 18de meer dan twintig keer door jeugdzorg is overgeplaatst. Zo’n kind kan breken voordat het volwassen is. Je zal maar die moeder zijn die in zeven jaar tijd met 55 jeugdzorgbeschermers heeft kennisgemaakt. Geloof je dan nog in nummer 56?’’

Zelf stelt ze heel veel mensen de vraag waarom deze bureaucratische situatie zo lang heeft kunnen voortbestaan. ,,Het gekke is dat het falen van het jeugdzorgsysteem zich in het volle zicht heeft afgespeeld. Ik moet denken aan wat Damiaan Denys, de Vlaamse psycholoog en filosoof, in een interview vertelde: hij ziet dat er in Nederland langdurige processen gaande zijn waarbij de zorg en het onderwijs worden uitgehold. Veel mensen sluiten zich af voor de negatieve gevolgen ervan. En dit gebeurt onder je neus. Daarom zeggen veel ouders nu: eindelijk komt aan het licht wat wij al jaren roepen.’’

Carla van der Wal blijft de komende maanden verhalen over de jeugdzorg publiceren.