Gemeente: Stedelijk Museum moet schilderij Kandinsky teruggeven aan erfgenamen

De gemeente heeft dit donderdag bekendgemaakt in de raadsbrief. 

‘Vanwege het grote tijdsverloop en het belang van herstel van onrecht zullen we het werk retourneren zonder nieuwe tussenkomst van de Restitutiecommissie. Als stad hebben we een geschiedenis en daarmee een grote verantwoordelijkheid hoe om te gaan met het onrecht en het onherstelbare leed dat de Joodse bevolking is aangedaan in de Tweede Wereldoorlog. De gemeente Amsterdam heeft de morele plicht om hiernaar te handelen. Het college staat voor een rechtvaardig en duidelijk restitutiebeleid, dat in de kern zo veel mogelijk teruggaven van kunst aan de rechtmatige eigenaren of de erven van de eigenaren mogelijk maakt,’ aldus de gemeente.

Het schilderij maakte voor de oorlog deel uit van de kunstverzameling van het Joodse echtpaar Lewenstein dat een goedlopende naaimachinehandel op de Dam runde. Ze beschikten over een uitgebreide verzameling van schilderijen van onder meer Kandinsky, Van Gogh, Renoir en Manet. Ook hadden ze een Rembrandtverzameling. In de jaren twintig had de familie het olieverfschilderij Bild mit Häusern uit 1909 gekocht.

De familie vluchtte in 1940 voor de nazi’s. Erfgenaam Rob Lewenstein: “Mijn grootouders raakten nagenoeg hun hele collectie kwijt. Wij willen dit schilderij terug omdat het werk onvrijwillig is afgestaan.”

Bild mit Häusern en een ander schilderij van Kandinsky, Das bunte Leben, werden in 1940 aangeboden op de veiling van Frederik Muller & Co in Amsterdam. De toenmalige directeur David Röell van het Stedelijk kocht Bild mit Häusern, terwijl onbekend was hoe het schilderij op de veiling kwam. Hij betaalde er 160 gulden voor – een schijntje van de oorspronkelijke waarde van destijds, 2000 tot 3000 gulden. Volgens de advocaat van de familie werden er onderlinge prijsafspraken gemaakt. Het werk zou inmiddels rond de 20 miljoen euro waard zijn. De erfgenamen vinden dat het museum het werk ‘op onethische wijze’ in handen kreeg.

Op verzoek van de erven boog de Restitutiecommissie zich in 2013 over de verkoop van het werk aan het Stedelijk Museum en de gemeente Amsterdam, dat officieel in het bezit was van het schilderij omdat het museum in 1940 niet zelfstandig was.

In 2018 concludeerde die commissie dat het schilderij niet teruggegeven hoefde te worden omdat het niet zou zijn geroofd. De verkoop van het schilderij moet, aldus de commissie, veroorzaakt zijn door de ‘verslechterde financiële omstandigheden’ waarin Lewenstein al voor de Duitse inval verkeerde.

Volgens de erven was dit niet het geval. Zij spanden een rechtszaak aan tegen het Stedelijk Museum en de gemeente Amsterdam. De rechter oordeelde december vorig jaar dat het Stedelijk het werk mocht houden. Die oordeelde dat het om een bindend advies van de commissie ging waarbij beide partijen hadden aangegeven dit advies te zullen accepteren. ‘Hoe het werk precies op de veiling is gekomen, in wiens opdracht en onder welke omstandigheden, is ondanks uitgebreid onderzoek onduidelijk gebleven,’ aldus de rechtbank. De familie ging daarop in hoger beroep.

In diezelfde maand oordeelde de commissie-Kohnstamm, die het beleid van de Restitutiecommissie heeft geëvalueerd, dat Nederland zich meer moet inspannen voor de teruggave van door nazi’s geroofde kunst. In totaal hebben zo’n 3800 stukken, bekend als de Nederlands Kunstbezit-collectie, hun herkomst in de oorlog.

In februari van dit jaar besloot de gemeente Amsterdam daarop dat de Restitutiecommissie nogmaals moest bekijken of het Stedelijk het schilderij moest teruggeven.

Voor het college staat vast dat voor dit schilderij niet meer een belangenafweging tussen de erven en de gemeente Amsterdam centraal zou moeten staan, zoals in het bindende advies van 2018, maar het herstel van onrecht voor slachtoffers. Daarnaast heeft de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap inmiddels op basis van het advies van de Commissie-Kohnstamm, een nieuw beoordelingskader voor de Restitutiecommissie vastgesteld, waarin de belangenafweging is komen te vervallen.

Het is waarschijnlijk, nu het nieuwe beoordelingskader er ligt, dat een hernieuwd advies zal leiden tot restitutie van het schilderij van Kandinsky. Het college is daarom in overleg getreden met de erven om te komen tot een vaststellingsovereenkomst, waarna het kunstwerk ‘Bild mit Häusern’ van Wassily Kandinsky, onmiddellijk kan worden teruggegeven aan de (erfgenamen van de) eigenaren. Over de uitkomsten van dit overleg zal de raad verder worden geïnformeerd.

Advocaat Simon van der Sluijs van de erven Lewenstein noemt het ‘mooi nieuws’ en een ‘rechtvaardig besluit’ van de gemeente Amsterdam. “We zijn lang met de zaak bezig geweest en hebben veel onderzoek gedaan naar de feiten. De gemeente die formeel eigenaar was, was nooit bereid het schilderij terug te geven. Historisch onrecht wordt nu rechtgezet. Dit is tevens een steun in de rug voor anderen die geroofde kunstwerken proberen terug te krijgen.”

“Het rechtzetten van het onrecht en leed dat de Joodse bevolking is aangedaan tijdens de Tweede Wereldoorlog staat voorop. Als eigenaar van de collectie heeft de gemeente nu een beslissing genomen; daar zullen wij ons uiteraard aan committeren,” laat het Stedelijk Museum weten.