'Dagen tussen overlijden en uitvaart zijn belangrijker dan iedereen denkt’

Hij kwam niet meer thuis. ’s Ochtends vertrok hij op de fiets, 16 jaar jong en een heel leven voor zich. Niets aan de hand. Een dag zoals alle andere. Maar onderweg naar school ging het mis en werd hij geschept door een auto. Op slag dood. Zijn lichaam zwaar gehavend. Ontoonbaar, zegt de uitvaartleider tegen de lamgeslagen ouders. Ze zullen hun zoon nooit weer zien.

Op de derde dag na zijn dood kan moeder het niet langer accepteren. Ze wil hem nog één keer zien, nog één keer kunnen aanraken, nog één keer door zijn haren kroelen. Postmortale zorgverlener Stefan Floors wordt opgetrommeld om het gezicht van de jongen zoveel mogelijk te herstellen. Het effect is wonderbaarlijk. De haren voelen anders dan normaal, zegt de moeder daarna tegen Floors, maar dat is niet erg. Het is weer even alsof haar zoon na de douche op de bank tegen haar aan komt zitten. Precies wat ze op dat moment nodig heeft. ,,Ik heb de afgelopen dagen alleen maar uit het raam kunnen kijken. Wanneer komt ie nou thuis, dacht ik. Nu weet ik dat ik hem nooit weer ga zien.’’

De kunstenaar van de dood, zoals Floors wordt genoemd, biedt nabestaanden troost. Want de dagen tussen overlijden en uitvaart zijn belangrijker dan iedereen denkt. ,,Ik merk dat het zien van de overledene helpt bij de bewustwording en het begin van berusting. Het is de bevestiging die mensen nodig hebben. Vaak krijgen ze van politie of uitvaartverzorgers te horen dat het lichaam niet meer toonbaar is. Maar wat is niet toonbaar? Als het gelaat verminkt is door zelfdoding op het spoor of door een verkeersongeval, kun je ook een ander lichaamskenmerk zo netjes mogelijk maken. Een tatoeage, een hand of een ander deel. Het gaat om herkenning. Die is heel belangrijk voor nabestaanden.’’

Een tragische illustratie hiervan is de dood van een 3-jarige peuter die zijn korte leven alleen in het ziekenhuis heeft doorgebracht. Floors komt bij de ouders thuis om het jongetje te verzorgen. Daar loopt de vader met z’n overleden zoontje op de arm om hem voor het eerst in het zelfgemaakte bedje te leggen. De moeder kleedt haar kind voor het eerst zonder slangetjes en bijbehorende apparaten aan. Ze smeert hem elke dag met crème in en zit uren naast hem zonder het gepiep van ziekenhuisapparatuur.

,,Ze heeft een paar dagen met hem zitten tutten. Ze had iets in te halen.’’ Floors denkt er geëmotioneerd aan terug. ,,Op de dag van de uitvaart zagen ze dat hij was achteruitgegaan. Het was het moment om definitief afscheid te nemen. Het was goed dat het kindje de laatste dag er niet meer zo mooi uit zag. Dat heeft de ouders geholpen bij de bewustwording en was een grote eerste stap in de rouwverwerking.’’

Maar hoe gaat het daarna? Hiske Kuilman verliest in 2015 haar zoontje Hugo bij de geboorte. Al vrij snel ontstaat het idee voor het coachen van zorgverleners en andere ouders die iets vergelijkbaars is overkomen. ,,Ik merkte dat in de begeleiding de nadruk vaak ligt op het verdriet, op het zwarte gat. Het is een negatieve benadering vanuit het idee dat het nooit meer overgaat. Maar ik ben zelf daarna weer heel gelukkig geworden, niet ondanks maar dankzij Hugo. Die positieve insteek heb ik zelf gemist. En ik zie bij het coachen dat veel ouders daar behoefte aan hebben.’’

Kuilman spreekt liever niet van rouwverwerking. ,,Bij verwerken lijkt het alsof je iets afsluit. Het is meer: omgaan met. Het verlies is en blijft een deel van je leven. In het eerste jaar lopen alle emoties door elkaar. Het ene moment ben je boos, dan is er even berusting en op een ander moment voel je je verdrietig. Uiteindelijk kon ik pas na een jaar of drie zeggen: ik ben er weer.’’

De omgeving helpt niet altijd mee, is de ervaring van Kuilman ,,Mensen maken goedbedoelde maar soms pijnlijke opmerkingen. ‘Je bent toch nog jong?’ Of: ‘Gelukkig heeft hij niet geleefd.’ Op zo’n moment mis je de erkenning dat je immens verdriet hebt. Hugo komt nooit meer terug. Dat is de realiteit. Veel ouders die iets dergelijks is overkomen, voelen zich onbegrepen en eenzaam. Ik hou hen voor om ook het positieve van die opmerkingen in te zien. Waardeer dat anderen iets tegen je zeggen. Er zijn veel mensen die dat niet durven en je ontwijken in het gangpad van de supermarkt. Dat is veel erger.’’

Kuilman geeft een vergelijkbare boodschap mee aan professionele zorgverleners, want ook zij hebben een taak bij rouwverwerking. ,,Noem de naam van de baby en praat niet over ’het kind’. Hulpverleners willen graag helpen, ze staan met hun handen te wapperen. Ze willen het graag oplossen, maar het is al genoeg dat ze er zijn.’’

Zenmonnik en trainer Paul Loomans onderscheidt twee fases in de rouwverwerking. Hij verloor bijna dertig jaar geleden zijn vrouw Pauline, die kort na de geboorte van hun dochtertje overleed. ,,De eerste periode word je gedragen door de omgeving en lijkt het alsof je over een bijzondere kracht beschikt. Ik heb in de voorbereiding van de uitvaart veel zelf gedaan, zoals het afleggen van het lichaam. Dat kan ik iedereen aanraden. Doe zoveel mogelijk zelf, zodat je bij elke handeling een stukje afscheid kunt nemen.’’

In de tweede fase gaan vrienden en familie weer over tot de orde van de dag en dringt de harde realiteit zich op. Loomans noemt dat ‘het koude winterbos’. ,,Je voelt je eenzaam en alleen. Het is alsof je een open wond in je borst draagt. Het beste is om die enorme leegte te aanvaarden. We hebben de neiging om ons ertegen te verzetten, door harder te werken of andere dingen te gaan doen om de werkelijkheid maar niet te hoeven aanvaarden. Maar dat helpt niet. Je duwt de leegte niet weg, je neemt ’m met je mee.’’

Het beste is om langzaam te wennen aan de kou van het winterbos, is de ervaring van Loomans. ,,Kom maar, zeg je, blaas maar door me heen. Het doet me goed, want het reinigt me. Dan voltrekt zich iets bijzonders. Je krijgt toegang tot de liefde die je samen met je dierbare hebt gedeeld. Er ontstaat een gevoel van verbinding. Ik luisterde vaak naar de nocturnes van Chopin, die precies mijn gevoelens vertolkten. Soms zat ik met mijn dochtertje op schoot en liet de tranen over mijn wangen maar naar beneden glijden.’’

Het betekent dat je bepaalde gedachten niet moet toelaten. De als-dan-gedachte brengt je niet verder, vindt Loomans. ,,Als mijn vrouw nog geleefd had, dan hadden we dit of dat gedaan. Daar kan ik niets mee. Hetzelfde geldt voor dramatiserende gedachten in de zin van: wat erg dat ze er niet meer is. Of: dat mij dit is overkomen. Je hebt er niets aan.’’

Loomans verloor onlangs zijn broer. In zijn blog beschrijft hij beeldend hoe hij probeert de situatie nog te ontkennen. ,,Het hele verhaal is onzin, want over twee dagen ga ik naar Duitsland, mijn broer opzoeken. Dan zitten we samen buiten op het terras en kletsen over koetjes en kalfjes en maken grappen.’’ Loomans kreeg ruim 200 reacties op de blog. ,,De ontkenning is heel herkenbaar voor mensen, merk ik. Je wilt gewoon niet dat het waar is. Een logische gedachte die bij zo’n eerste fase hoort. Ik weet nu dat ik straks bij de volgende fase in het koude winterbos ben. Dan zal de pijn afnemen en is mijn broer in mijn hart.’’