Fiscus bevestigt: ‘Zwarte lijst’ was in strijd met privacywet

Die meldden vanmorgen dat de Belastingdienst bijna 20 jaar lang een geheim registratiesysteem gebruikte waarin burgers terechtkwamen bij wat de dienst noemt ‘vermoedens’ of ‘signalen’ van fraude. Mensen op deze zwarte lijst hoorden daar niets over en konden zich ook niet verweren. Wie in het systeem terechtkwam werd bestempeld én behandeld als mogelijke fraudeur. 

De gegevens vormden ook de basis voor risicoselectie en profilering van groepen burgers door de Belastingdienst bij extra controle en toezicht. Ze kregen een ‘intensieve’ behandeling. “Ik heb me er zeer over verbaasd: zo krijg je dus A- en B-burgers”, zegt een oud-medewerker daarover.

Afgelopen donderdagavond werd het systeem volgens RTL Nieuws en Trouw uit de lucht gehaald. Dat is ruim een jaar nadat een eerste, vertrouwelijke rapportage vernietigend over het systeem had geoordeeld, meldt het ministerie van Financiën. De Belastingdienst wilde het systeem vorig jaar nog in de lucht houden, maar begon toen wel met het ‘schonen’ van de informatie.

Het gaat volgens de fiscus om de Fraude Signalering Voorziening (FSV) die in totaal zo’n 180.000 burgers registreerde. Een recente privacytoets bewees dat veel te veel ambtenaren toegang tot de lijst hadden. Ook op de manier waarop de data werd verzameld hebben onderzoekers veel kritiek.

De Belastingdienst is begin vorig jaar al aan de slag gegaan met bevindingen uit het concept-rapport. Zo is onder meer het aantal ambtenaren dat toegang hadden tot de FSV verlaagd van 5000 naar 1000. Hiervoor is het systeem even uit de lucht geweest. Nadat de journalisten vragen hadden gesteld over het systeem en de uitkomsten van de privacytoets, is het concept-rapport voorgelegd aan een speciale privacy-ambtenaar. Vervolgens is besloten het systeem stop te zetten tot alle aanbevelingen uit het rapport zijn overgenomen.

Er is een hoop mis met de FSV, blijkt uit het rapport. Zo wordt er nauwelijks onderscheid gemaakt tussen het type signalen dat burgers mogelijk fraude hebben gepleegd. Een verzoek om meer informatie weegt net zo zwaar als een ‘vage klikmelding’ of een concrete aanwijzing, zoals een valse factuur. Dit leidt mogelijk zelfs tot een ‘zwarte lijst’-effect, aldus de onderzoekers.

Daarnaast is het systeem een vergaarbak van data geworden. “De datakwaliteit vormt een risico doordat registratie in FSV niet uniform geschiedt, het onderscheid tussen objectieve en subjectieve informatie onvoldoende inzichtelijk is en verouderde informatie blijvend wordt verwerkt”, schrijven de onderzoekers. “Dit heeft tot gevolg dat er een incompleet, onjuist en/of gedateerd beeld van betrokkenen ontstaat in de verwerking van gegevens, ook buiten FSV.”

Afgelopen week raakte bekend dat de Belastingdienst in een nog onbekend aantal gevallen belastingschulden heeft laten verjaren. De bedragen die de fiscus nog tegoed had, kunnen daardoor niet meer worden ingevorderd en zijn dus verloren voor de schatkist. 

Het ministerie van Financiën onderzoekt momenteel wat de precieze achtergrond is geweest voor de fout. Ook moet dan duidelijk worden hoe vaak is verzuimd verjarende schulden te ‘stuiten’, ofwel niet te laten verjaren, en hoeveel geld daardoor verloren is gegaan voor de schatkist. 

De staatssecretarissen van Financiën Alexandra van Huffelen en Hans Vijlbrief maakten bekend dat er sinds deze week een crisisorganisatie is opgetuigd die de toeslagenaffaire gaat afhandelen. De belangrijkste taak voor dit nieuwe team is dat gedupeerde ouders compensatie krijgen en dat de communicatie en dienstverlening wordt verbeterd.

Duizenden ouders zitten momenteel nog altijd in spanning vanwege de vraag in hoeverre zij in aanmerking komen voor compensatie. Op 12 maart volgt duidelijkheid, blijkt uit de kabinetsbrief: dan komt de Adviescommissie Uitvoering Toeslagen, beter bekend als de commissie-Donner, met haar langverwachte verslag. Het ‘herstelbeleid’ zal meteen daarna ‘voortvarend’ ter hand worden genomen.

Om lessen te trekken uit de toeslagenaffaire en toe te werken naar een ‘menselijker systeem’, streeft het kabinet naar een nieuw stelsel waarin de huidige toeslagen worden vervangen. Hoe dat systeem eruit zou kunnen zien, wordt eind maart bekend. Dan verschijnt een onderzoek over de toekomst van het toeslagenstelsel, inclusief de reactie van het kabinet daarop.

De D66'ers Vijlbrief en Van Huffelen volgden in januari Menno Snel op. Die trad in december af vanwege de affaire rond de kinderopvangtoeslag. Waarschijnlijk duizenden ouders werden daarbij onterecht als fraudeur aangemerkt door de Belastingdienst. Ze moesten in sommige gevallen tienduizenden euro’s terugbetalen zonder dat ze wisten of ze iets fout hadden gedaan. Het kabinet besloot daarna dat Snels post te zwaar was voor één persoon en twee mensen zijn plek moesten innemen.