Sint deed het eeuwen in z'n eentje

Toen historicus Frits Booy in 1993 toetrad tot het Nationaal Sint Nicolaas Comité, was de verschijningsvorm van Zwarte Piet nog helemaal geen punt van discussie, laat staan een bron van maatschappelijke onrust. 'We vreesden in die jaren vooral voor het voortbestaan van Sint Nicolaas,' vertelt Booy. 'De kerstman rukte op.'

Twintig jaar later stelt Booy niet zonder verbazing vast dat het comité zijn doel heeft bereikt, mede dankzij de verhitte discussie over Zwarte Piet die het land nu al twee jaar in zijn greep heeft. 'Sint Nicolaas leeft als nooit tevoren.'

Fabelen
Als bijdrage aan een vruchtbaar debat schreef Booy een kleine geschiedenis van Zwarte Piet, die deze week wordt meegezonden met het kwartaalblad van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed. Het boekje verwijst een aantal theorieën naar het rijk der fabelen.

Zo neemt de onderzoeker afstand van de folkloristen die menen dat de figuur Zwarte Piet eeuwenoude wortels heeft en verwant is aan de boemannen uit Midden-Europa. "Die mensen springen met het grootste gemak over een gat van eeuwen heen. Na de reformatie is Sint Nicolaas in Nederland honderden jaren verbannen geweest uit het openbare leven. Het feest werd in huiselijke kring nog wel gevierd, maar er was geen sprake van dat de Sint zich daarbij door als duivels verklede kinderen liet vergezellen, zoals dat voor de reformatie wel gebeurde. Hij deed alles alleen.'

Als uitvinder van Zwarte Piet noemt Booy Jan Schenkman, de Amsterdamse onderwijzer die in 1850 een kinderboekje schreef met de titel Sint Nikolaas en zijn knecht. Het is het eerste boek waarin naast de goedheiligman een donkere dienaar opduikt.

Schenkman liet Sint Nicolaas een metamorfose ondergaan, zegt Booy. "Vanaf het begin van de negentiende eeuw was Sint Nicolaas weer toegestaan. Hij was toen wel een wat morsige man die naar deed tegen kinderen. De onderwijzer Schenkman heeft er weer een keurige, deftige man van gemaakt.'

Slavernij
In de ogen van tegenstanders van Zwarte Piet is Schenkman de gebeten hond, maar dat is niet terecht, stelt Booy. 'Uit andere teksten van Schenkman blijkt juist dat hij niets van slavernij moest hebben. Hij was lid van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, die streefde naar afschaffing van slavernij.' In het verlengde daarvan zegt de historicus zich te kunnen voorstellen dat mensen zich nu gekwetst voelen door de raciale karikatuur van Zwarte Piet.

Los daarvan is Zwarte Piet veranderd. "Vanaf de jaren '40 is hij lang neergezet als een dommige figuur. Dat veranderde in de jaren '70. Vanaf toen heeft Zwarte Piet een enorme emancipatie doorgemaakt.'

Die verandering zal niet stoppen. 'Ik ben een groot liefhebber van Zwarte Piet, maar ik heb er geen moeite mee als roetvegen de zwarte schmink vervangen. Zolang de spelers maar onherkenbaar blijven. Dat is essentieel voor het spel.'