Spermadokter Jan Karbaat waande zich onaantastbaar

Het is weer zo’n ochtend dat Jan Karbaat zijn zoon te laat naar school brengt. Als hij de klas binnenkomt, zingt de klas net een liedje over Abraham die zeven zonen had. ,,Ja, ik ben net als Abraham’’, zegt Karbaat gekscherend. ,,Ik heb ook zeven zonen.’’

Het is begin jaren ’80. Er lijkt geen woord van gelogen. Karbaat heeft dan vier zonen uit twee huwelijken, twee buitenechtelijke zonen en verwekte een onbekend aantal kinderen met eigen zaad in zijn spermakliniek. Karbaat is als een ‘Abraham’, met een stamboom waarvan nog lang niet alle takken zichtbaar zijn.

Jan Karbaat (1927) is de oudste van zes kinderen in een Rijswijks boerengezin. Zijn vader is veehouder, maar geen van de kinderen neemt de boerderij over. Karbaat wordt arts. Zijn fertiliteitswerk begint als hij met zijn eerste vrouw en oudste zoon voor zijn werk naar Suriname vertrekt.

Daar wordt hij benaderd door twee blanke vrouwen, vertelt hij vorig jaar in deze krant. ,,Ze waren getrouwd met een donkere man, maar konden geen kinderen van hen krijgen. Ze vroegen of mijn chauffeur, een knappe Creool met blauwe ogen, sperma wilde doneren. Dat wilde ik niet, maar ik heb wel een verpleger uit het ziekenhuis gevraagd.’’

Daarmee is de basis gelegd voor zijn levenswerk: kunstmatige inseminatie met donorzaad (KID) bij stellen met vruchtbaarheidsproblemen. ,,Vrouwen die bij hem kwamen, waren echt wanhopig’’, vertelt zijn oudste zoon André (61). ,,Hij was een workaholic. Ik zag hem weinig thuis. We deden nooit dingen samen toen ik klein was.’’

Zelf krijgen Karbaat en zijn vrouw in Suriname nog twee kinderen. Na vijf jaar keert het gezin terug naar Nederland. De band met Suriname blijft sterk. Geregeld komen oud-collega’s in Nederland logeren. Voor de kinderen van een hoofdzuster regelt hij onderdak en geld om te studeren. Op zijn begrafenis in april zijn ook enkele Surinamers.

André: ,,Mijn vader is mentaal een Surinamer geworden. Thuis was het open huis. Er was altijd eten, altijd plezier. Iedereen was welkom en mocht blijven slapen of mee-eten. Hij was begaan met het lot van slecht bedeelden. Zo steunde hij een weeshuis in Suriname, waar hij eens in de paar jaar naar toe ging. Hij was geliefd en buitengewoon sociaal.’’

In 1965 wordt Karbaat geneesheer-directeur van het Zuiderziekenhuis in Rotterdam en verhuist het gezin naar Barendrecht. Een paar jaar later strandt zijn huwelijk. Karbaat ontmoet een andere vrouw. Ze krijgen drie kinderen en adopteren een Surinaams meisje.

In het Zuiderziekenhuis runt Karbaat een spermakliniek, waar hij honderden vrouwen insemineert. Ivf bestaat nog niet, voor vrouwen is dit de enige manier om hun vurige kinderwens te vervullen. In 1973 koopt hij ‘landhuis Bijdorp’, dat hij samen met vrienden eigenhandig uitbreidt en verbouwt. Als hij eind 1979 ontslag neemt in het Zuiderziekenhuis na een conflict opent hij op zijn erf Medisch Centrum Bijdorp.

In het Zuiderziekenhuis leert hij Marjo Noordzij kennen. Hij is nog getrouwd maar ze krijgen in 1978 een relatie. Noordzij werkt eerst in Bijdorp en daarna in Medisch Centrum De Dem in Hoensbroek, de tweede kliniek die Karbaat in 1984 opent. Karbaat heeft de leiding, doet zelf de intakegesprekken, werving, behandeling en correspondentie.

Bijdorp groeit uit tot de grootste spermakliniek van Nederland. Karbaat wordt beschouwd als een topper in zijn vak. Tegelijk wordt zijn werk met argusogen bekeken. Noordzij: ,,Hij had niet ieders vertrouwen, omdat hij de werkelijkheid naar zijn hand probeerde te zetten. Hij kende álle aspecten van dit werk. De meeste gynaecologen kenden het proces maar fragmentarisch. Ze twijfelden wel eens aan wat hij zei, maar waren niet altijd in staat zijn woorden te weerleggen. Zolang er vertrouwen was, was er ook een soort afhankelijkheid van zijn kennis en toepassingswijze.’’

Dat beaamt Henk Ruis, destijds directeur van de vruchtbaarheidskliniek Geertgen in Gemert, die donorzaad uit Barendrecht gebruikte. ,,Karbaat werd als arts gerespecteerd, maar hij was geen gynaecoloog. Dat zorgde voor controverses. Karbaat was zijn tijd ver vooruit. Hij was de enige in het land die andere klinieken de mogelijkheid bood om zelf vrouwen te insemineren.’’

Karbaat is een pionier op het gebied van invriezen van donorzaad. En hij breekt een lans voor donorinseminatie bij alleenstaande vrouwen. Als het AMC daarmee stopt, noemt hij dat ‘typisch gezwets van oudere gynaecologen’. Wat moeten die vrouwen dan? Een scharrel in de kroeg opduikelen?

Niemand weet precies hoe groot Karbaats imperium is. Hij distribueert donorzaad naar Nederlandse en buitenlandse klinieken. Hij schermt met duizelingwekkende cijfers: 6000 vrouwen geïnsemineerd, 10.000 tot 40.000 donorkinderen. ,,Als ze me vandaag opbellen, kan ik morgen leveren. Ik heb zeker genoeg voor honderd kinderen’’, zegt hij in 1981.

Karbaat is open en recht door zee, maar ook een solist. ,,Karbaat was een zeer intelligente man, die direct wist met wie hij te maken had’’, zegt ex-partner Noordzij. ,,Hij had een zachtaardig karakter en zorgde ervoor dat alles onder zijn controle bleef. Niemand had goed zicht op hoe hij precies zijn bedrijven runde. Betrokkenen kenden hun taak, maar overzagen niet het geheel.’’

Dat overzicht raakt Karbaat kwijt. Hij kent geen remming, neemt het niet nauw met de echtelijke trouw. Tijdens zijn tweede huwelijk krijgt hij in 1979 twee buitenechtelijke kinderen. Met Noordzij en met Rita Grondsma, met wie hij later zijn derde huwelijk beleeft en Bijdorp runt.

Noordzij is blij met haar ‘lieve, mooie en intelligente kinderen’. Maar in 1987 verbreekt ze het contact. ,,Als partner was het een lieve en romantische man. Hij was pragmatisch, heeft mijn wereld verruimd. Op een bepaald moment verloor ik het vertrouwen. We verschilden zakelijk van opvatting. Als vader was hij trots op zijn kinderen, hoewel hij ze dat nooit direct zei. Jammer genoeg heeft hij zich nauwelijks iets van hun leven aangetrokken en heeft hij weinig tot geen inhoud aan het vaderschap gegeven.’’

Bovendien gebruikt Karbaat ook zijn eigen zaad bij inseminaties. Naast minstens 11 wettige kinderen, zijn er al 19 donorkinderen die een dna-match hebben met een wettige zoon. ,,Hij was een fijne broer. We hebben nooit gepraat over dat spermagebeuren’’, zegt zijn broer Arie (82). ,,Als het zo is, is dat heel slim van hem. Anders moest hij de donoren betalen. Het is toch business hè. Alleen God weet hoeveel andere dokters het ook flikten. Er was een spermatekort.’’

Zoon André wil eerst definitief bewijs zien. ,,Als het klopt, is het hartstikke fout. Maar ik denk niet dat ze met een andere biologische vader beter af waren geweest. Mijn vader was gezond en slim. Hij heeft zijn dna in ruime mate doorgegeven aan zijn wettige kinderen. Het zou me niet verbazen als dat er meer zijn. Misschien was het een vorm van grootheidswaanzin.’’

Karbaat gelooft heilig in zijn eigen goedheid. In de documentaire ‘Zwart zaad’ (1995) noemt hij het werk een ‘sport’. ,,Het is eigenlijk jagen. Je probeert zo snel mogelijk aan de wensen van een vrouw te voldoen om die zo gewenste baby te krijgen.’’

Als er strengere regels komen, weigert Karbaat daarin mee te gaan. ,,Ik haat regeltjes stellen'', zegt hij in de documentaire. ,,De mensen hebben een hele grote mate van vrijheid. En als het niet in strijd is met ons geweten en ons gevoel dan voldoen wij daar met liefde aan.’’