Massoud Barzani, de leider van de Iraakse Koerden, wil met een referendum een officieel mandaat van zijn bevolking voor de verwezenlijking van een oude Koerdische droom: een eigen staat. Maar niemand zit daarop te wachten. Vijf vragen over het zoveelste, grote conflict in het Midden-Oosten.

1. Een Koerdisch referendum over onafhankelijkheid. Waarom nu?

Wat eind december 2010 begon als een Arabische Lente, een vreedzame roep om vrijheid, dompelde veel landen in een existentiële crisis, in het bijzonder Syrië. De Arabische Lente kent zeven jaar later alleen maar verliezers. Op één bevolkingsgroep na, de Koerden. Zij hebben gewonnen aan zelfvertrouwen, omdat ze zich aan het front hebben bewezen als winnaars. Zowel in Syrië als in Irak beheersen zij grotere gebieden dan voor de Arabische Lente. Herwonnen trots en zelfvertrouwen versterkt de roep om een onafhankelijk Koerdistan. Te beginnen in Iraaks Koerdistan, rond Erbil een gebied met een bloeiende economie, waar het referendum wordt gehouden.

2. Is het voor alle Koerden een feest?

Zoveel Koerden, zoveel meningen. Ruim 35 miljoen dus. Zij leven verspreid over Azië en Europa. De meesten leven in Turkije (15 miljoen), Iran (8 miljoen), Irak (6,5 miljoen) en Syrië (twee miljoen). In Europa wonen er bijna een miljoen, de helft in Duitsland, 70.000 in Nederland. Het referendum van Barzani, leider van de grootste Koerdische partij in Irak (KDP), krijgt steun van de derde partij, de PUK van voorman Jalal Talabani. De tweede partij, de Gorran-beweging, is tegen. Zij vindt dat het Koerdisch parlement daarover moet beslissen, maar dat is door grote interne onenigheid al sinds oktober 2015 niet meer bijeen geweest. Gorran noemt de volksraadpleging daarom illegaal.

3. Waarom is het referendum zo omstreden?

De Koerdische volksraadpleging trekt de bestaande grenzen in het Midden-Oosten in twijfel. Grenzen die een eeuw geleden voor de verdeling van hun invloedssferen zijn getrokken door Frankrijk en Groot-Brittannië. Het streven naar een onafhankelijk Koerdistan ondergraaft allereerst Irak als eenheidsstaat. Het referendum wordt ook gehouden in Ninewa, Kirkuk en Diyala, door de Koerden veroverde provincies die Bagdad weer opeist. Volgens premier Haider al-Abadi is de volksraadpleging in strijd met de grondwet. Onzin, aldus Barzani.

4. Buurlanden en de internationale gemeenschap zijn ook fel tegen. Dat verenigt vriend en vijand, een zeldzaamheid in de regio. Waarom?

De felste tegenstander is Turkije. Voor president Erdogan bedreigt het referendum de Turkse staatsveiligheid. Het Koerdische vrijheidsideaal dat hij te vuur en te zwaard bestrijdt, zou er een extra impuls mee krijgen. Om te laten zien dat het hem menens is, houdt Turkije tot en met dinsdag, de dag na het referendum, een grote legeroefening nabij de grens met noord-Irak. Buurland Iran vreest ook dat de eigen Koerdische gemeenschap wordt ‘vergiftigd’ met het onafhankelijkheidsstreven. De VS, Frankrijk, Groot-Brittannië, Rusland en de VN dringen aan op uitstel van het referendum, uit respect voor de huidige grenzen en omdat de regio al chaotisch genoeg is, nu IS met het kalifaat de bestaande grenzen wil opschudden.

5. Gaat het referendum nog wel door als iedereen tegen is?

Massoud Barzani is niet onder de indruk van alle kritiek en dreigementen. Hij houdt vast aan de datum van 25 september. Daarmee zet hij wel de Koerdische eenheid, de relaties met bijvoorbeeld het Westen en de coalitie tegen IS op het spel. Turkije zou zelfs militair kunnen ingrijpen. Barzani heeft slechts een medestander: Israël. Dat kan zich wel vinden in een onafhankelijk Koerdistan. Israël ziet zo’n staat als een welkome buffer tegen gemeenschappelijke Arabische tegenstanders.