De strijders van de Islamitische Staat in Irak en Syrië, kortweg ISIS, zijn aardig op weg om hun naam waar te maken: ze controleren in Oost-Syrië en West-Irak inmiddels aaneengesloten gebieden ter grootte van een land. Zondag begon het terreurnetwerk met de belegering van Mosul, de dagen erna wapperde ook in Tikrit en Baiji de onheilspellende zwarte ISIS-vlag. Tikrit is inmiddels wel weer heroverd door het Iraakse leger. De herovering van Tikrit ging gepaard met gevechten waarbij bijna 20 rebellen zouden zijn omgekomen.

De Strijdkrachten van de autonome Koerdische regio in Irak maakten gebruik van de onrust en hebben naar eigen zeggen de stad Kirkuk, 230 kilometer ten noorden van Bagdad, vandaag ingenomen. Het leger van de centrale regering had de stad verlaten als gevolg van de chaos veroorzaakt door de snelle opmars van groepen jihadisten van ISIS. 'Heel Kirkuk is nu in handen van de peshmerga (Koerdische strijdkrachten), er is geen Iraaks leger meer in Kirkuk', zei een woordvoerder van de Koerden enthousiast.

Opmars
ISIS-strijders zouden de Iraakse hoofdstad Bagdad op minder dan 90 kilometer zijn genaderd. De onverwacht snelle opmars van de soennitische extremisten van de ISIL brengt ze steeds dichterbij de sjiitische meerderheid die in de hoofdstad en in het zuiden woont.

ISIL-woordvoerder Abu Mohammed al-Adnani heeft via internet vandaag de sjiieten de oorlog verklaard. Hij zei dat ISIL naar Bagdad oprukt, de hoofdstad van 'het kalifaat'. En dan wordt de rekening met de sjiitische premier Nuri al-Maliki volgens al-Adnani 'niet vereffend in Bagdad, maar in Karbala en Nayaf'. De laatste twee steden zijn heilige plaatsen voor de sjiieten en liggen in het sjiitische Zuid-Irak.

Sterker
De Amerikanen probeerden tot 2011 juist uit alle macht om deze aan al-Qaeda gelieerde militante soennieten uit Irak te verdrijven. Vergeefs: in de gedaante van ISIS zijn ze sterker dan ooit terug. 'Ze zijn als geesten: ze verschijnen, slaan toe en verdwijnen in een paar seconden,' constateerde een officier van het door Amerikanen getrainde Iraakse leger na de nederlaag in Mosul. Daar zouden soldaten hun uniform hebben uitgetrokken en zijn gevlucht. In Mosul en Tikrit lieten de jihadisten de afgelopen dagen honderden collega's vrij uit gevangenissen en maakten ze volop wapens buit. Pantserwagens die Amerika aan Irak schonk, worden nu door jihadisten bestuurd.

Draconische versie van de sharia
Zo'n half miljoen inwoners van Mosul - een kwart van de bevolking - ontvluchten vanwege hun komst de stad. Ze kennen de verhalen uit Syrië, waar ISIS-strijders zo meedogenloos huishouden dat het toch niet kleinzerige al- Qaeda de banden verbrak. ISIS handhaaft een draconische versie van de sharia, inclusief lijfstraffen, een verbod op roken en muziek, bekrachtigd met executies op dorpspleinen.

De strijdgroep komt voort uit al- Qaeda in Irak. Sinds april 2013 zijn de leden actief onder de naam Islamitische Staat in Irak en Syrië, ten teken van de ambitie ook in het buurland voet aan de grond te krijgen. En dat is gelukt: ,,Ze hebben in Syrië snel een sterke machtspositie veroverd,' zegt Erwin van Veen, die voor instituut Clingendael onderzoek doet naar de strijdende partijen in Syrië. ISIS heeft dat volgens hem mede te danken aan de vele buitenlandse rekruten onder de 7000 tot 10.000 strijders. Ook Nederlanders sloten zich aan.

Ongestoord
De groep profiteert nu volop van de chaos in Syrië. Daar kan ISIS niet alleen ongestoord acties voorbereiden. De strijd tegen Assad zorgt ook voor financiële steun van rijke tegenstanders van de Syrische president. Donaties komen bovenop de inkomsten uit smokkel van Syrische olie en 'beschermgeld' dat ondernemers in het noordwesten van Irak massaal betalen. Al met al kan ISIS zijn strijders een salaris bieden en goed bewapenen.

De Iraakse premier Al-Maliki droeg zelf ook bij aan het succes van ISIS. Hij wordt zo intens gehaat door de veelal soennitische bewoners dat een deel de extreme opvattingen van ISIS voor lief neemt.

Er komt actie om ISIS terug te dringen, denkt Van Veen. 'Ik kan me niet voorstellen dat de Amerikanen dit over hun kant laten gaan, er zal een tegenoffensief komen. En als het Koerdisch grondgebied in het noorden wordt bedreigd, komen ook de Koerden in actie.'

Minister van Buitenlandse Zaken Frans Timmermans noemt de ontwikkelingen in Irak 'buitengewoon zorgelijk'. Maar volgens Timmermans mag nu niet de verwachting ontstaan dat de internationale gemeenschap moet ingrijpen. De problemen moeten door Irak zelf worden opgelost, zei Timmermans tegen BNR. Wel kan de internationale gemeenschap druk uitoefenen om te zorgen dat Irak zijn verantwoordelijkheid neemt.