Vertelt David Attenborough sprookjes in plaats van de harde waarheid?

De BBC zond gisteravond de eerste aflevering uit van een nieuwe vijfdelige serie van Sir David Attenborough. Die laat de leeuw, chimpansee, tijger, wolf en keizerspinguïn zien in de spectaculaire visuele pracht die we van de maker van Planet Earth, Life en Blue Planet kennen. In de weerbarstige natuur worstelen de koningen van het dierenrijk om te overleven, om hun jongen groot te brengen. Maar hun werkelijk grootste bedreiging - de mens - is in documentairereeks Dynasties niet te zien.

Kijkers haken af op waarschuwingen voor de menselijke destructie van de natuur, verklaart de wereldberoemde filmmaker in een interview met dagblad The Guardian. Attenborough (92) noemt de bedreigingen wel, maar waakt er bewust voor om alarm te slaan en kijkers op hun eigen verantwoordelijkheid voor het milieu te wijzen. ,,Moet je bij elke bedreigde diersoort zeggen: 'let op, ze zijn in gevaar'? Hoe vaak kun je dat doen zonder dat mensen afknappen?'' Zijn films zijn juist bedoeld om kijkers even te laten ontsnappen aan Trump, de brexit en ander negatief nieuws, verklaart hij.

Het leverde hem snoeiharde kritiek op van de bekende Britse zoöloog George Monbiot. ,,David Attenborough pleegt verraad aan de levende wereld die hem dierbaar is'', schreef Monbiot in The Guardian. ,,In het licht van de verbijsterende ineenstorting van de dierenpopulaties is zulk escapisme niet uit te leggen.'' Het Wereld Natuur Fonds waarschuwde twee weken geleden dat de natuur in zo'n schrikbarend tempo verloren gaat dat nu de mensheid zelf wordt bedreigd. In minder dan vijftig jaar tijd is 60 procent van de wilde zoogdieren, vogels, vissen en reptielen op aarde verdwenen.

Door zogenaamd ongerepte natuur te laten zien, scheppen filmmakers als Attenborough een vals beeld van veiligheid en overvloed, betoogt Monbiot. ,,Hun camera stelt ons gerust dat er nog uitgestrekte gebieden zijn waar de natuur floreert. Dat leidt ertoe dat mensen achteroverleunen in plaats van in actie komen.''

De Nederlandse natuurfilmer en ecoloog Ruben Smit is het hartgrondig oneens met die kritiek. ,,Als je met een opgeheven vingertje te werk gaat, krijg je een moralistische film waar niemand naar kijkt. Ik geloof erin dat je mensen eerst moet verwonderen. Dan kun je ze wijzen op de waarde van de natuur en wakker schudden: dit staat op het spel.''

Zijn films De Nieuwe Wildernis over de Oostvaardersplassen en Wad, die nu in de bioscoop draait, maakte hij volgens de school van Attenborough. In Wad zijn geen mensen, vissersboten of boorplatformen te zien. Pas aan het eind, in de aftiteling, vertelt hij over de bedreigingen van de Waddennatuur. ,,Dat leverde mij ook kritiek op. Maar ik geloof oprecht dat de boodschap harder binnenkomt als je net negentig minuten ademloos hebt zitten kijken naar mooie beelden. Met anderhalf uur beelden van dode vissen, plasticsoep en zeehondjes die worden doodgeknuppeld, trek je geen kijkers.''

Ook in Wild, de film over de Veluwe die sinds februari in de bioscopen draait, gaat het puur om de dieren. Mensen en zelfs wandelpaden komen in de film niet voor. Dat was knap lastig, zegt filmmaker Luc Enting. ,,Het is bijna onmogelijk om de natuur te filmen zonder de menselijke invloed. Ik heb een ideaalbeeld geschetst.''

Ergens wringt dat wel, erkent hij. ,,Ik zou graag een objectiever beeld laten zien, maar zie daar maar eens geld voor te krijgen. Een goede natuurfilm maken is duur. Dat kreeg ik alleen voor elkaar door in de huid van dieren te kruipen, net als Attenborough. Als zijn films niet zo'n geweldig succes waren, had ik deze bioscoopfilm nooit kunnen maken.''

Ook Smit zou graag een film maken die wél vertelt wat klimaatverandering en gas- en zoutwinning met de Waddenzee doen. Maar daar heeft hij nog geen financiering voor kunnen vinden. Dat verhaal vertelt hij daarom nu als 'nazorg' na zijn filmvertoningen. ,,En we hebben een educatieproject voor kinderen.''

Monbiot, vroeger zelf filmmaker bij de BBC, liep ook steevast tegen een muur als hij voorstelde een documentaire te maken over 'de milieurealiteit'. Maar juist nestor Attenborough, die als belichaming van de Britse omroep wordt gezien, had zijn macht volgens hem moeten aangrijpen om kijkers wél op die realiteit te wijzen.

Overigens wordt Attenboroughs oceanendocumentaire Blue Planet II beschouwd als startpunt van de protestbeweging tegen de plasticsoep, die heeft geleid tot een Europees verbod op wegwerpplastic. Fundamentele problemen als overconsumptie - waar tv-kijkers zelfs iets aan kunnen doen - gaan natuurfilmers volgens Monbiot echter steevast uit de weg. ,,Met dank aan David Attenborough weten veel mensen nu behoorlijk veel over de natuur. Maar zij zijn nog altijd verbijsterend onwetend over wat er met de natuur aan het gebeuren is.''