Antoni van Leeuwenhoek: perfect voorbeeld van een selfmade man

Antoni van Leeuwenhoek is een perfect voorbeeld van een selfmade man: iemand die zich heeft opgewerkt tot een succesvolle en gerespecteerde persoon, vaak vanuit een eenvoudige startpositie. De startpositie van Thonis Philipszoon, zoals het kind van Philips Antoniszoon en Margaretha Bel van den Berch heette, was inderdaad bescheiden. Vader was mandenmaker - een prima ambacht, maar geen beroep dat de kleine Thonis direct in aanraking met de wetenschap zou brengen. Dat geldt ook voor het vak van bierbrouwen, dat werd beoefend door de familie van zijn moeder.

Wanneer Thonis (of Theunis) overstapte op Antoni is niet bekend, maar het klonk meteen al een stuk wetenschappelijker en minder volks. Van Leeuwenhoek was hiervan nog de overtreffende trap. Wat de reden ook was, de Delftenaar van eenvoudige komaf begon zich op enig moment Van Leeuwenhoek te noemen. Zijn ouderlijk huis stond in de prinsenstad op de hoek naast de Leeuwenpoort, dat wel.

Antoni was al vroeg geïnteresseerd in de exacte vakken. Van het kwartet wiskunde, natuurkunde, scheikunde en sterrenkunde had hij enkel het eerste vak nodig voor zijn opleiding tot kassier en boekhouder. Die volgde hij bij een Schotse lakenhandelaar en na zijn huwelijk begon hij als jonge twintiger in Delft een handeltje voor zichzelf. Hij verkocht linnen, garen en band aan de burgerij van zijn geboortestad. Zijn vrouw Barbara had vijf kinderen aan de rokken en dat was dat: een mooie, zekere en respectabele loopbaan voor de zoon van de mandenmaker.

Maar Van Leeuwenhoek nam er geen genoegen mee. Zijn hang naar kennis bleef onbevredigd, ook toen hij een succesvol lakenhandelaar werd. Toch was dit een gelukkige omstandigheid. De kwaliteit van de stoffen bestudeerde men in de lakenhandel met microscopen en hier begint het verhaal interessant te worden. Thonis begon met de instrumenten te rommelen en al snel ontwikkelde hij zijn eigen microscopen. Van de simpele dradenteller (die driemaal vergrootte) die hij in zijn leertijd voor het eerst gebruikte, maakte Van Leeuwenhoek de sprong naar hoogwaardige microscopen met vergrotingen tot 480 keer.

Philipszoon had zijn roeping gevonden. Achter in zijn garen- en bandwinkel hield hij zich ieder vrij moment bezig met glasblazen, lenzen slijpen, het afstellen van zijn instrumenten. Niemand wist hoe hij het deed en de ijverige uitvinder hield het goed verborgen. Het bleef niet bij het vervaardigen van geheimzinnige nieuwe apparatuur. Van Leeuwenhoek begon er klein gedierte mee te bestuderen en hiermee langzaam maar zeker naam te maken.

De zoon van de mandenmaker ontwikkelde zich zoetjesaan tot de grondlegger van de microbiologie. Zo'n beetje alles wat onder zijn microscopen paste, duwde hij eronder. De man die geen enkele wetenschappelijke opleiding had gevolgd bleek een geniaal onderzoeker van onzichtbare, welig tierende organismen. Maar ook het alleen bekijken van het kleine gekrioel was niet voldoende voor Antoni van Leeuwenhoek. Hij publiceerde zijn bevindingen en maakte hier in de wetenschappelijke wereld diepe indruk mee. Dat gebeurde niet zonder slag of stoot. De wetenschap is altijd een gesloten bolwerk geweest, dat nieuwe kennis niet altijd zonder meer accepteert. Zeker niet van iemand zonder de juiste wetenschappelijke achtergrond. Van Leeuwenhoeks onderzoek aan bloedlichaampjes, haarvaten, spermacellen en zelfs de bacteriën op zijn eigen tanden vond niet plaats in een gerenommeerd instituut in Londen of Parijs, maar in een winkel in Delft.

Gelukkig had Van Leeuwenhoek belangrijke vrienden. Reinier de Graaf bijvoorbeeld, de Delftse arts die beroemd werd als anatoom en kenner van de menselijke voortplanting. De Graaf introduceerde hem bij de Royal Society of London for the Improvement of Natural Knowledge. Dit gezelschap van hooggeleerde heren had grote belangstelling voor de bevindingen van de onbekende Delftenaar, maar had ook twijfels. Van Leeuwenhoek stuurde gedetailleerde brieven van zijn experimenten, waarvan sommige te fantastisch waren om zonder bewijs te geloven.

De Royal Society stuurde een afvaardiging naar Delft, van wie sterren- en natuurkundige Robert Hooke als zwaargewicht gold. Hooke ging met Van Leeuwenhoeks proeven aan de slag en kwam tot de conclusie dat de autodidact een wetenschapper van formaat was. In 1680, 48 jaar oud, werd Antoni van Leeuwenhoek toegelaten als lid van de Royal Society. Het was de kroon op zijn carrière. Of: hoe een dubbeltje wel degelijk een kwartje kan worden.

Hij deed baanbrekende ontdekkingen bij het bestuderen van piepklein gedierte en bouwde daarvoor zijn eigen microscopen. Toch kwam hij uit een eenvoudig nest.