Leef je eens (een beetje) in

Of onze samenleving gebaat is bij meer empathie - 'inlevingsvermogen', het vermogen om de emoties van anderen te kunnen meevoelen en de situatie van anderen te begrijpen - dat is voor John Rijsdijk al geen vraag meer. Rijsdijk, coach en interim-manager, ziet het dagelijks om zich heen. ,,Als je collega op jouw vraag 'hoe was je vakantie?' antwoordt: 'best wel leuk', wat doe je dan? Dat 'best wel', daar zit iets achter, dat voel je. In de praktijk zie je dat mensen vaak hun schouders ophalen en gewoon doorlopen. En een kans missen om op een ander, hoger niveau met elkaar te praten."

Rijsdijk gelooft in de kracht van inlevingsvermogen. Het maakt relaties steviger en dieper, het levert energie op en maakt een maatschappij sterker. Alleen: de westerse samenleving raakt het langzamerhand kwijt. Uit Amerikaans onderzoek blijkt dat jongeren 40 procent minder empathisch zijn dan dertig jaar geleden. Barack Obama verkondigde in dat verband al eens dat er erg vaak over het begrotingstekort, maar veel te weinig over het 'empathietekort' wordt gesproken. Want als we niet in staat zijn ons te verplaatsen in de gedachten van het hongerige kind, de ontslagen metaalarbeider of 'andersdenkende', dan dreigt een onleefbare samenleving, aldus de president.

Die noodkreet komt niet uit de lucht vallen, stelden ook de Amerikaanse onderzoekers. In onze selfie-maatschappij, waarbij je kunt wegzappen van je vele (sociale-media)vrienden als je even geen zin hebt om je in hun problemen te verdiepen, wordt empathie al gauw gezien als tijdverspilling. Rijsdijk: ,,Empathisch gedrag zijn we deels kwijtgeraakt door onze vluchtige wereld. Ik ben van origine ICT'er en dus eigenlijk blij met de sociale media. Maar intussen zit bijna iedereen op schermen te kijken in plaats van een gesprek met elkaar aan te knopen. Laat staan dat je actief luistert, dat je oprechte interesse toont voor een ander."

Revolutionair
Obama is niet de enige bezorgde wereldburger. De auteurs Simon Baron Cohen (Nul empathie, 2012), Roman Krznaric (Empathie, een revolutionair boek, 2014) en Frans de Waal (Een tijd voor empathie, 2009/heruitgave 2015) zijn 'aanvoerders' van een reeks schrijvers die het belang van (meer) empathie in onze samenleving van de daken schreeuwen. De rode draad in die publicaties: meer inlevingsvermogen komen je relaties, je creativiteit, de sfeer en productie op werkvloeren en 'de wereld' ten goede. En in het geval van De Waal: hoera, zelfs dieren vertonen sociaal, onbaatzuchtig gedrag en komen daarmee verder in het leven. Zo stellen chimpansees en bonobo's elkaar na een conflict gerust en houden zo de groep bij elkaar. Dus waarom zouden wij (mensen) dat gedrag niet wat vaker laten zien?

Ook Facebook-baas Mark Zuckerberg bemoeide zich er onlangs mee. Tot voor kort was er alleen de befaamde 'vind-ik-leuk-knop'; nu hebben gebruikers meer knoppen tot hun beschikking en kunnen ze ook 'verbluft' of 'boos' aan een bericht toevoegen. Dat alles is bedoeld om meer empathie te tonen, aldus Zuckerberg. Paul van Lange, hoogleraar sociale psychologie aan de VU met empathie als aandachtsgebied, is daar sceptisch over. ,,Die like-knop van Facebook was zo gek nog niet, vooral omdat hij eenduidig is. Maar met het toevoegen van allerlei emoticons ontstaat niet automatisch méér empathie. Er komt vooral meer ruis op de lijn. Want ben je boos of verbluft om de inhoud van een bericht of omdat iemand dat bericht met je deelt? Wat dat betreft zou ik eerder pleiten voor een specifieke empathie-knop. Daarmee zeg je: 'ik leef met je mee', daar kan ook weinig misverstand over bestaan."

Van Lange, naar eigen zeggen 'gemiddeld empathisch', plaatst nog een andere kanttekening. Empathie tonen via social media is sowieso lastig, omdat non-verbale signalen ontbreken: een druk op de knop 'vind ik leuk' bij een bericht over hulp aan vluchtelingen is zo gedaan. Maar doe je dat omdat je hart breekt bij het zien van zoveel ellende, of druk je gedachteloos op die knop omdat je de bijbehorende foto wel aardig vindt, net als het volgende Facebook-berichtje met een foto van ome Henk die achter een grote pils op een terras zit?

Onmisbaar
Met empathie tonen op sociale media is weinig mis, maar het haalt het niet bij het echte leven, vindt Van Lange. ,,Evolutionair gezien is empathie er altijd geweest. Het is ook onmisbaar." Immers, de huilende, hongerige baby in jouw eigen omgeving wordt altijd gevoed, dat is nodig voor ons voortbestaan. ,,Dat gaat vrij automatisch," zegt Van Lange. ,,Die baby is kwetsbaar en afhankelijk van jouw hulp. En bij die ene vluchteling, het jongetje dat aanspoelt op het strand, voelen we ook empathie. Het is namelijk een kwetsbaar kind en er is een indrukwekkend beeld van. Op zulke momenten blijkt empathie een heel sterke emotie. Maar empathie kan ook snel vervliegen, zeker als we onze empathie niet kunnen vertalen in 'helpen'. Ook verdwijnt-ie sneller als het over andere groepen gaat."

Van Lange spreekt in dat verband over de affectieve of emotionele empathie: een emotie die snel opkomt en snel verdwijnt. Die affectieve empathie hebben baby's al. Als op de kraamafdeling in het ziekenhuis één baby begint te huilen, brult vaak in no-time de rest mee. Of denk aan die ene chagrijnige collega die in staat is zijn hele omgeving in dat gevoel mee te slepen. Gevoelens zijn dus 'besmettelijk'.

Onderzoeker Sandy Overgaauw deed voor de Universiteit Leiden (Brain&Development Lab) ook onderzoek naar de ontwikkeling van cognitieve empathie, het vermogen om te begrijpen hoe een ander zich voelt en wat/hoe hij denkt. Die cognitieve empathie ontwikkelt zich vanaf de kleutertijd. Overigens vertoont ongeveer 98 procent van de mensen empathisch gedrag; 2 procent wordt aangeduid als 'psychopaat': zij missen affectieve empathie.

Psychopaten
Momenteel bereidt Overgaauw een onderzoek voor bij volwassen psychopaten en jongeren die geen empathisch gedrag vertonen. Daarbij gaat het om kinderen en jongeren met een antisociale gedragsstoornis. Simpel gezegd leren jongeren die veel agressief gedrag vertonen op een andere manier kijken naar slachtoffers. Overgaauw meet hiervoor onder meer de oogbewegingen. Of het onderzoek meer inlevingsvermogen oplevert, is nog de vraag, maar Overgaauw is er wél zeker van dat je bij 'gewone mensen' cognitieve empathie kunt aanleren. ,,Dat kun je trainen, daar zijn technieken voor. Ik doe het zelf ook weleens, bijvoorbeeld bij een conflictsituatie. Dan kun je direct heel boos worden, maar je kunt ook even afwachten, en in gedachten heel bewust in de schoenen van de ander gaan staan en jezelf afvragen: 'Hoe is het als je het van de andere kant bekijkt?' Dat werkt."

Topman
Empathischer door het leven gaan lijkt misschien in alle opzichten een verrijking, maar coach Rijsdijk maakt een voorbehoud: je bereikt er in je werkzame leven zeker niet automatisch de top mee. Rijsdijk: ,,Ik werk voor heel diverse, ook grote organisaties, en in z'n algemeenheid geldt: hoe hoger je in de hiërarchie komt, hoe koeler het wordt. Hoe hoger in de organisatie, hoe korter en zakelijker de mails worden. Waarbij de topman vaak niet verder komt dan: 'Regel het!' Misschien heb je aan de top gewoon geen tijd meer om empathisch gedrag te vertonen."

Hoogleraar Van Lange waarschuwt voor al te veel inlevingsvermogen. ,,Empathisch gedrag kost weinig en het versterkt het vertrouwen tussen mensen enorm. Toch kun je het ook met stress vergelijken. Als je een leeuw in het wild tegenkomt, is het goed en nodig dat je stress hebt. Maar wie altijd stress heeft, raakt uitgeput. Zo werkt het ook met empathie, kijk naar de zorg waarin veel werknemers een burn-out krijgen. Het is goed om je in te leven in anderen, maar op een gegeven moment moet je ook gewoon zakelijk, beredeneerd handelen. Een voorbeeld: een leidinggevende geeft een vast contract aan een freelancer die het thuis moeilijk heeft of tobt met z'n gezondheid. Heel empathisch, maar dat zal door de overige werknemers worden beschouwd als onrechtvaardig en werkt contraproductief."

Revolutie
Of de 21ste eeuw, zoals de auteur Roman Krznaric voorspelt, 'de eeuw van de empathie' wordt en of we een 'empathische revolutie' zullen meemaken, is nog de vraag. Het is zeker niet uitgesloten, denkt Van Lange. Niet alleen omdat empathietechnieken steeds vaker in managementopleidingen worden aangeboden, maar ook omdat empathisch gedrag besmettelijk is. En historisch gezien is de homo empathicus wel degelijk aan de winnende hand, zegt Van Lange. Door de eeuwen heen wordt de wereld gemiddeld vredelievender: slavernij is afgeschaft, geweld tegen dieren wordt in steeds meer landen verafschuwd en er is een almaar groeiende hulpindustrie.

Maar dat is nog niet genoeg, vindt Van Lange. Hij wijst erop dat het 'natuurlijk wantrouwen' tussen groepen, zoals nu bijvoorbeeld met de vluchtelingencrisis, niet vanzelf verdwijnt. Zeker niet als er een soort empathiemoeheid (miljoenen ontheemden, zielige dieren, honger in Afrika) ontstaat. ,,Empathie opbrengen voor mensen die anders zijn dan wij zelf, dát is onze grootste uitdaging. We zijn nauwelijks in staat empathie te koesteren voor 'die andere groep', die wantrouwen we van nature. Empathie tot wasdom laten komen, dat lukt alleen met individuele, persoonlijke verhalen en sterke beelden van mensen met hun kwetsbaarheden."