Tussen zijn huis in het dorpje Esslingen en zijn kantoor in het centrum van Stuttgart gaapt een afstand van 20 kilometer. Jan Lutz (42, vader, verkeerskundige) overbrugt die afstand op de fiets, iedere dag. Ook als het regent. Ook als het sneeuwt. En ja, ook als het stormt. 20 kilometer heen, 20 kilometer terug. Dag na dag.

Jan doet zichzelf graag een beetje pijn. Hij heeft hart voor het milieu. Toch is de drijfveer achter zijn tweemaal daagse fietstochten in de kern veel praktischer. ,,Het is de snelste manier om op mijn werk te komen. Met de racefiets ben ik er in veertig minuten. Met de auto of het openbaar vervoer red ik dat nooit."

Op het eerste gezicht heeft Stuttgart, hoofdstad van deelstaat Baden-Wurtemburg, veel van wat een woonplaats tot paradijs kan maken. De stad ligt in een vallei, wijnranken groeien tegen de heuvels op. Mooi weer, oude gebouwen, groene parken. Bovendien draait de economie als een turbo-dieselmotor van Mercedes-Benz, de lokale trots. En: de plaatselijke Vou-ef-bee speelt weer in de Bundesliga.

Lees verder onder de foto.

Maar toch: een paradijs kun je Stuttgart niet noemen. Het stationsgebied, om te beginnen, oogt alsof er een bom is ontploft. Een grote krater, honderden meters lang en breed en meters diep, vol bouwvakkers, -kranen en -keten. Alle perrons en sporen worden een kwartslag gedraaid. Dat kost klauwen vol geld. Dit project is tijdelijk. Even doorbijten, en klaar is Klaus. Helaas hebben de Stuttgarters meer zaken die hen zorgen baren.

Koert Groeneveld stuurt zijn minivan door de drukke straten. De Nederlander woont zelf een eindje buiten de stad. Hij vertelt over vrienden die een huis 'in het dal' willen kopen. Een eenvoudig driekamerappartement, keukentje erbij, badkamer. ,,Daar betaal je in Stuttgart inmiddels vijf of zes ton voor. Het gaat goed met de economie, steeds meer mensen willen in de stad wonen, maar er is geen bouwgrond meer over."

Ook in een ander opzicht heeft de vallei trekjes van een snelkookpan. Het dal heeft slechts één opening, al het verkeer moet daar doorheen. Dat geeft een ongekende druk op het plaatselijke wegennet. Nergens in Duitsland is er meer file dan hier.

Stuttgart is daardoor ook de schmutzigste stad van het land. ,,Als het niet waait, kan die vieze lucht nergens heen", zegt een oudere bezoeker van een café in het westen van de stad. Hij haalt zijn neus op met een veelbetekenende blik.

Jan Lutz, de fietser, heeft er een wetenschappelijke term voor: Inversionswetter. ,,In een dal is de lucht in de stad soms kouder dan de lucht die boven de stad hangt. Het komt vooral in de winter voor, en het gevolg is dat er een soort deken over de stad ligt, waaruit schadelijke stoffen niet weg kunnen.

"De Neckarstrasse, een dubbele driebaansweg in de buurt van het centrum, is officieel het meest vervuilde punt van Duitsland. Auto's razen voorbij in een eindeloze stroom. In de flats langs de verkeersader koken Stuttgarters hun eten. Ze drogen hun was op het balkon. Echt gezond kan dat niet zijn.Tegelijk is fijnstof onzichtbaar, geurloos ook. Hoe vies de Neckarstrasse ook mag zijn: niemand stort ter aarde als hij er een kwartiertje op het trottoir gaat staan. Dat maakt bagatelliseren verleidelijk, zegt Lutz.

Om zijn stads- en landgenoten bewust te maken van de problemen, ontwikkelde hij een fijnstofsensor voor thuisgebruik. Zelfbouwers hebben onder meer twee stukken regenpijp, een rubberen buisje en een usb-kabeltje nodig. ,,Binnen een kwartiertje is-ie klaar en kun je hem in je tuin of op je balkon hangen."Op www.luftdaten.de verwerkt Lutz de data van de sensoren op een kaart van Duitsland. Een groen bolletje verschijnt waar sensoren een veilige fijnstofwaarde meten, een rood bolletje waar de norm wordt overschreden. De kaart telt al 2.000 bolletjes, op slechte dagen kleurt vooral Stuttgart rood.

Langzaam maar zeker groeit het onbehagen, dat verder is aangewakkerd door het sjoemelschandaal bij Volkswagen. Het maakte de Duitsers bewust van de impact van autoverkeer op de gezondheid.

In steeds meer steden dringen burgers aan op een rijverbod voor dieselauto's. Zelfs in Stuttgart, thuisbasis van Mercedes en Porsche en autostad bij uitstek. De rechter oordeelde in augustus dat het stadsbestuur de inwoners onvoldoende beschermt tegen uitlaatgassen. Per 1 januari mogen daarom alleen nog nieuwe dieselmodellen met een euro 6-motor de stad in.

Niet iedereen is daar blij mee. Wilko Stark, vice-president strategie bij Daimler, vindt zo'n verbod niet uit te leggen aan dieselrijders. ,,Heel veel mensen hebben hun auto nodig voor het werk. Een huis in Stuttgart zelf kunnen ze niet betalen."

Stark vindt de lokale overheid aan zijn zijde. Die is in beroep gegaan tegen de rechterlijke uitspraak. Ook in de landelijke politiek bestaat grote weerstand tegen dieselverboden, want zo'n ban doet de auto-industrie economisch pijn. Bij Daimler zijn ze er blij mee. Stark: ,,De huidige coalitie van CDU en de SPD snappen dat veel werknemers afhankelijk zijn van de grootste industrie van Duitsland."

Bij de milieubeweging worden ze tureluurs van de innige band tussen politiek en industrie. ,,Ze gedragen zich als een getrouwd stel", zegt Jürgen Resch, voorzitter van de Deutsche Umwelthilfe. ,,Als er een probleem is, gaan ze samen een kamertje in om het op te lossen. De politiek wil de industrie beschermen, zelfs als die crimineel gedrag vertoont. Er is geen enkele straf uitgedeeld. Volkswagen heeft nog geen 5 euro boete betaald."

Bij Daimler snappen ze best dat mensen boos zijn . ,,Wat gebeurd is, is onacceptabel", zegt Stark. ,,Maar niet iedereen is slecht. Wat bij Volkswagen gebeurd is, is echt een andere situatie. Bovendien neemt de industrie maatregelen. Oude diesels krijgen een software-update. En onze nieuwe modellen voldoen aan alle milieunormen."

Het is niet genoeg, vindt Resch. Hij rust pas als álle oude diesels aan de strengste milieunormen voldoen, een operatie die minstens 10 miljard euro kost. Al zijn hoop is gevestigd op de Duitse rechters. ,,Van de politiek verwacht ik niks. De rechter zal politici moeten dwingen goed voor hun burgers te zorgen. Want daar gaat het om: mensen verdienen een gezonde leefomgeving."

De auto is een van de belangrijkste thema's bij de bondsdagverkiezingen van zondag. Nadat Duitsland zich wereldwijd woede op de hals haalde met het dieselschandaal wil Bondskanselier Merkel de industrie te vriend houden, maar ook het vertrouwen van de kiezers herstellen.

De bondskanselier wil schonere dieselmotoren, maar legt het hoe en wanneer bij de fabrikanten neer. Verder beloofde Merkel overleg over uitbreiding van het aantal oplaadpunten voor elektrische auto's. Martin Schulz van de sociaaldemocratische SPD vindt het niet ver genoeg gaan. Hij wil dat de overheid fabrikanten verplicht om elektrische auto's te bouwen.

In het stemhokje geven de kiezers zondag aan hoe tevreden ze zijn over de aanpak van het dieselschandaal. Want op weinig dingen zijn de Duitsers zo trots als op hun auto-industrie.