Een beetje jokken is oké, maar liegen...

Je hoort en ziet het ze zeggen. Maar het is niet waar. Het klopt niet. Als je het gaat onderzoeken, en de Amerikaanse feitencheckers van Politifact doen en deden dat bij veel meer politici dan alleen Trump, dan komen er cijfers boven water die je bijna niet gelooft. De afgelopen maanden keken ze naar het waarheidsgehalte van 370 uitspraken van de Amerikaanse president en mensen om hem heen.

Van deze 370 uitspraken waren er 15 waar, 45 grotendeels waar en 52 half waar. Van de rest werden er 72 ontmaskerd als grotendeels onwaar, 123 als totaal onwaar en 63 als zo bezijden de waarheid dat het bijna belachelijk is. Dat betekent dus dat bijna 70 procent van wat Trump zegt (hij vooral, maar lang niet alleen hij) niet waar is. Dat hij liegt.

Waarom?

Waarom doet hij dat? En hoe krijgt hij mensen als zijn woordvoerder Spicer of een naaste adviseur als Kellyanne Conway zo ver om het ook te doen? En ook: hoe kan het dat zijn volgelingen dit niet zien?

Om met dat laatste te beginnen: ,,Het is een fabeltje dat je letterlijk aan mensen kunt zien dat ze liegen'', zegt Bruno Verschuere, leugenonderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam. ,,Er bestaan daarover veel clichés: leugenaars zouden gestrest zijn, zenuwachtig, ze kijken je niet in de ogen. Onzin. Op basis daarvan beweren dat iemand liegt, is hetzelfde als een muntje opgooien."

Letten op details

Waar je wel op kunt letten, is het aantal details dat iemand verwerkt in zijn of haar uitspraken. Verschuere: ,,Hoe meer details, hoe geloofwaardiger. Een leugenaar kan namelijk niet putten uit zijn geheugen. Toen Trump onlangs zei: 'Kijk wat er gisternacht gebeurd is in Zweden' liet hij het daarbij. Hij wekte de suggestie dat er iets ergs gebeurd was, maar werd niet specifiek. Dat is geen goed teken." De president zei afgelopen zondag dat de Zweden 'grote hoeveelheden' vluchtelingen hebben opgenomen en nu 'problemen hebben die ze nooit voor mogelijk hadden gehouden'. Verder geen details. Politifact onderzocht ook deze uitspraken. Het oordeel: onwaar.

Dan door naar de leugenaar zelf. Waarom liegt iemand? Psychologe Sophie van der Zee van de Vrije Universiteit doet onderzoek naar leugens en bedrog, en wordt er helemaal enthousiast van: ,,Dit is zo'n leuk onderwerp! We liegen natuurlijk allemaal, zelfs vaker dan we zelf denken. En we moeten er vooral niet te hypocriet over doen, want wat zeggen we tegen onze 4-jarige kleuter die totaal niet blij is met het verjaardagscadeautje van oma? 'Zeg maar dankjewel tegen oma, en dat je het een heel mooi cadeau vindt'."

Leugentje om bestwil

Van der Zee onderscheidt in grote lijnen twee soorten leugens: de leugen voor de ander en de leugen voor jezelf. De eerste, ach, dat is het leugentje om bestwil, tegen oma over het cadeautje. ,,Zo voeden we onze kinderen ook op: een beetje jokken om beleefd te zijn, is soms best oké."

Liegen voor jezelf is iets ingewikkelder. Dat is meer berekenend, dat vinden we ook erger. ,,Je kunt liegen om sociale redenen", zegt Van der Zee. ,,Om je zelfbeeld intact te houden, bijvoorbeeld. En je kunt liegen om materialistische redenen, zoals wij dat noemen. Dat is om je beter voor te doen dan je bent. Interessant genoeg is de mate waarin je dit soort leugens gebruikt, gelinkt aan je leeftijd. Als je klein bent, lieg je weinig. Dit wordt overduidelijk meer als je gaat puberen en het neemt weer af als je ouder wordt. En dan is het ook nog eens zo dat jonge mannen vaak wat meer liegen dan jonge vrouwen."

Strategisch liegen

Liegende politici zijn weer een heel ander verhaal. Dat is ook berekenend, maar op een strategische manier. Het is niks nieuws, meent Van der Zee. ,,Als je vindt dat het doel alle middelen heiligt, dan is liegen een heel effectieve strategie. Ik denk dat dat is wat er in Amerika aan de hand is."

Shaul Salvi van de Universiteit van Amsterdam, die onder meer onderzoek deed naar de vraag hoe mensen kunnen liegen en zichzelf toch eerlijk kunnen voelen, is het met haar eens. ,,Als je een goed excuus hebt, dan wordt liegen een stuk makkelijker. Als je Amerika weer groot wilt maken, dan moet je je niet te druk maken om details. Hou het grote doel steeds in beeld, de rest is onbelangrijk. Dat is wat Trump steeds uitstraalt: val me niet lastig met details."

Zeer effectief

Als mensen echt in iets geloven, zegt Salvi, dan zien ze de waarheid ook in een bepaald licht. Dat geldt voor Trump en zijn mensen (,,Al moeten we het zelfbelang niet onderschatten; verkeren in de nabijheid van de macht is zeer aantrekkelijk"), maar ook voor al diegenen die op Trump hebben gestemd of die blij zijn dat er eindelijk iemand is die net zo denkt als zij.

Als dit allemaal bij elkaar komt, dan is liegen voor een politicus zeer effectief.

Salvi: ,,De enige manier om hier doorheen te breken, is door steeds te blijven checken of er de waarheid wordt gesproken. En dat kan, want we leven in een tijd waarin we razendsnel toegang kunnen krijgen tot allerlei informatie. We moeten het alleen wel willen. Sterker: ik denk dat het onze plicht is. Liegen is alleen effectief als burgers hun plicht niet doen. We moeten wakker worden en onze verantwoordelijkheid nemen."