Zijlstra en Rutte vlak voor aanvang van het de debat waarin Zijlstra bij aanvang direct zijn vertrek bekend maakte © Maarten Hartman

Als zijn bron wegvalt, is 't gedaan voor Halbe

ReconstructieHalbe Zijlstra was ‘too big to fail’. Als dé architect van Rutte III achtte de coalitie hem onmisbaar. Een reconstructie over het einde van 11 jaar politiek in 36 uur tijd.

Hanneke Keultjes & Jan Hoedeman 15-02-18, 11:32 Laatste update: 15-02-18, 12:40

Er klinkt gesnotter als Halbe Zijlstra zijn ambtenaren voor de laatste keer toespreekt in de multi purpose room van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Snikjes uit de aangeslagen en afgeladen zaal, maar ook bij Zijlstra zélf. Het is woensdagmiddag, bijna 24 uur nadat Zijlstra in de Kamer werd overmand door emoties toen hij daar zijn aftreden als minister van Buitenlandse Zaken bekend maakte. In de grootste zaal van het departement krijgt hij meerdere staande ovaties.

Binnen 36 uur was de politieke carrière van de altijd nuchtere VVD’er over en uit. Zondagavond nog denkt iedereen dat het relletje wel overwaait.

Die avond, nog vóór Studio Sport, begint Halbe Zijlstra in zijn huis in Wassenaar aan een loodzwaar belrondje. ,,De Volkskrant komt morgen met een vervelende onthulling”, zo zegt hij zevenmaal tegen de vier fractievoorzitters en de drie vicepremiers. Hij moet vertellen dat hij een stommiteit heeft begaan, die hij de dag erop toegeeft in een interview met die krant. In dat gesprek geeft de minister van Buitenlandse Zaken een leugen toe: hij was niet in de datsja van de Russische president Poetin en hoorde hem niet filosoferen over een Groot-Rusland. Hij had het verhaal van iemand anders gehoord en doorverteld alsof hij er zelf bij was – ook op het VVD-congres in het voorjaar van 2016.

De vorm was stom, maar de inhoud klopte, zegt Zijlstra. Bovendien rekent hij ook nog op publieke steun van oud-Shell-topman Jeroen van der Veer, zo kondigt hij aan bij de fractievoorzitters. Van hem heeft Zijlstra het verhaal ‘geleend’. Nog voordat hij het interview met de Volkskrant doet, stuurt hij na een telefoongesprek met Van der Veer de kern van zijn verhaal toe.

Kamerlid

,,Stom”, zegt een fractievoorzitter. ,,Maar hij had de fout begaan als toenmalig Kamerlid. Niet als minister.” Een andere coalitiefractievoorzitter refereert aan de kwestie die VVD-bewindslieden Opstelten, Teeven en Van der Steur de kop kostte: ,,Dit is geen bonnetjesaffaire.” De vicepremiers zijn onder de indruk, maar geloven dat Zijlstra het in een vervelende week kan redden. Immers: de inhoud klopte.

Het verklaart het opvallende gemak en de snelheid waarmee de coalitie na hun wekelijkse overleg van maandag begin van de middag om Zijlstra heen gaan staan. Tijdens het coalitieberaad van maandagochtend wordt slechts kort gesproken over de ‘vervelende kwestie’, zoals het voorzitter Rutte het beschrijft. Daar komen VVD, CDA, D66 en ChristenUnie tot de conclusie: er moet een Kamerbrief komen en we laten Zijlstra zijn verdediging houden.

De meesten van hen hebben hem heel goed leren kennen in de lange kabinetsformatie. Tussen hun oren zit het idee dat Zijlstra onmisbaar is. Hij is niet alleen de architect van kabinet-Rutte III, maar ook de lijm die hun zwaarbevochten vierpartijencoalitie bij elkaar houdt.

Twijfel

Het beeld van een leugentje om bestwil om het inhoudelijke verhaal over Rusland te vertellen, verandert maandagavond als de Volkskrant de ware bron van Zijlstra’s datsja-verhaal onthult. Van der Veer trekt ook die inhoud in twijfel: ‘de interpretatie in agressieve zin’ was ‘niet aan mij noch mijn woordgebruik’. En Kazachstan als ‘nice to have’ (dixit Zijlstra) is ‘niet een zegswijze van mij’.

Dat is nou precies níét de steun waar Zijlstra op rekent. Nu weten alle sleutelspelers van de coalitie dat niet alleen de vorm, maar ook de inhoud op losse schroeven staat. Daarop hakt Zijlstra naar eigen zeggen dinsdagochtend de knoop door om op te stappen.

Toch wordt nog tot diep in de ochtend geprobeerd om Zijlstra’s versie van het verhaal te staven. Zo worden er plots doorgestuurde mails gelekt van Jeroen van der Veer aan Zijlstra, met daarin het antwoord dat de oud-Shell-baas aan de Volkskrant stuurde. Daaruit blijkt dat ‘de strekking’ van Zijlstra’s verhaal klopt. Het is slechts een deel van het verhaal – er waren meer mails én er was telefonisch contact tussen de Volkskrant en Van der Veer.

Ook wordt er geschermd met een sms die Van der Veer naar Zijlstra zou hebben gestuurd. Daarin heeft Van der Veer dezelfde landen gebruikt die Zijlstra op het VVD-congres in zijn ‘geleende’ verhaal gebruikte. Bij Kazachstan stond inderdaad niet ‘nice to have’, wat Zijlstra er van maakte, maar ‘is ok, omdat ze nauw bevriend zijn met Rusland’.

Harde werker

Op het ministerie van Buitenlandse Zaken is Zijlstra in zijn relatief korte tijd als minister zeer geliefd geraakt. Bronnen op het departement roemen de ‘inhoudelijk sterke’ Zijlstra als een man die ‘zeer prettig in de omgang’ is en ‘keihard werkt’. Wat ook meespeelt: voor het eerst sinds jaren is er geen ‘gezeik’ tussen de twee ministers (die van Buitenlandse Zaken en die voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking) op het departement. Eerder lagen Bert Koenders en Lilianne Ploumen nog wel eens overhoop, net als daarvoor Koenders en Maxime Verhagen. Die minister willen ze eigenlijk niet kwijt; niet nu al. Ook Zijlstra's woordvoerders – in dienst van het ministerie, niet van de minister – proberen uit alle macht het beeld van de liegende minister bij te stellen.

Het is dan al te laat. Zijlstra belt rond het middaguur alle fractievoorzitters voor de tweede keer ,,Dank voor de samenwerking”, zegt hij. ,,Maar ik stop ermee. Ik begin met een verklaring en ga het debat niet aan. Dit was het.” Aan het einde van de dinsdag daalt het besef in bij de coalitie: niemand is onmisbaar.