Hij leidde vier kabinetten, was acht jaar lang premier. ,,En volgens mij hebben we in die jaren veel bereikt,'' zei Jan-Peter Balkenende zondagmiddag in het Rotterdamse Maritiem Museum. ,,Maar wat weten de mensen er nog van? De Balkenende-norm, het skateboard, en de VOC-mentaliteit.''

En dus wilde Balkenende tien jaar na dato, op uitnodiging van de stichting Henry Hudson 500, best eens terugkijken. ,,Laten we zeggen: Nederland kan het weer!'', zei hij destijds in de Tweede Kamer. ,,Die VOC-mentaliteit. Over grenzen heen kijken! Dynamiek!'' En toen, nadat het hoongelach uit de oppositiebanken had geklonken, met verbaasde blik: ,,Tóch?''

Grove geweld
De kritiek was destijds niet mals. Want wist Balkenende, historicus nota bene, dan niet van de gruwelen die de VOC op haar naam had? De slavenhandel, de kapingen, het grove geweld? Natúúrlijk kende hij die, legde Balkenende vandaag uit. ,,Het is een verleden met mooie en duistere kanten. Ik was ooit in het slavernijmuseum op Curacao: daar kreeg ik tranen in de ogen. Er zijn vreselijke dingen gebeurd. En het is ook goed dat daar aandacht voor is.''

Maar de VOC-mentaliteit stond - en stáát - volgens Balkenende voor iets anders. ,,Voor de wil om het beste uit jezelf te halen, de beste willen zijn. Voor samenwerking, over de grenzen heen kijken. En voor risico's nemen. Die spirit, die hield mij bezig. En daar geloof ik nog steeds in. Mensen uit het bedrijfsleven, die waren het er helemaal mee eens. Die begrepen wat ik bedoelde.''

Hoogleraar
Balkenende - ogenschijnlijk nog even oud als tijdens die uitspraak tien jaar geleden - is tegenwoordig hoogleraar aan de Erasmus Universiteit, en 'senior advisor' van accountant EY. Zestig is hij nu, en zelden treedt hij naar buiten: over de politiek van na zijn vertrek zul je hem niet horen, zoals het een oud-premier betaamt.

Maar nu hij toch bezig was, wilde de oud-premier toch iets kwijt over de stand van het land. Want we kunnen anno 2016 best nog iets leren van die spirit van de VOC, vindt hij. ,,Amsterdam was in de zeventiende eeuw de hoofdstad van de financiële wereld. Maar onze leidende rol in die sector dreigen we nu te verliezen.'' Nederland, vindt de oud-premier, moet vol durven kiezen voor de nieuwe economie, voor innovatie, voor duurzaamheid. Niet tevreden zijn met waar we staan, maar nieuwe wegen inslaan, risico's nemen. Net als toen. En we moeten stoppen met het chagrijn over Europa. ,,Als we geen EU hadden, zouden we het moeten uitvinden. Die Europese samenwerking staat onder druk, maar heeft ons zoveel gebracht. Buiten Europa kijken ze er met bewondering naar.''