De Tielse 'puinexpress': een smalspoor met karretjes om puin af te voeren. © Fotograaf onbekend/Regionaal Archief Rivierenland

Drie oorlogsfoto's Rivierenland in de race voor landelijke tentoonstelling, keuze van de Commissaris sneuvelt

TIEL/ZOELEN/CULEMBORG - Van de jonge Siem die op de trein naar Zweden wacht tot de Culemborgse synagogekoster die weer opduikt: ook in Rivierenland zijn bijzondere oorlogstaferelen vastgelegd. Drie ervan zijn nog in de race voor een plekje in de tentoonstelling De Tweede Wereldoorlog in 100 foto's. Opvallend: de keus van Commissaris van de Koning John Berends, de Tielse ‘puinexpres’, is gesneuveld in de publieksronde.

Joni van Essen 24-01-20, 19:05

De Tweede Wereldoorlog in 100 foto’s is een project van het Platform WO2, waarin verschillende organisaties samenwerken die zich met de oorlog bezighouden. De uitvoering is in handen van het NIOD. Voordat de foto’s kans maken onderdeel te worden van de landelijke tentoonstelling, moesten ze eerst door een regionale selectie heen. Nu heeft ook het publiek zijn favorieten gekozen, waardoor een Gelderse top-25 overblijft.

Op 30 maart worden de 100 overgebleven foto’s in de vorm van een tentoonstelling bekend gemaakt in de Tweede Kamer in Den Haag. Welke dat zijn, bepaalt een ‘divers samengesteld burgerplatform’.

Het Tielse puintreintje, 1945

De keuze van Berends, niet die van het publiek. Dankzij een gestokte geallieerde opmars in de Betuwe is Tiel vanaf september 1944 frontstad. Wat heet: de stad is in Duitse handen. Maar een paar honderd meter verderop, aan de andere kant van de Waal, hebben de geallieerden Maas en Waal ontzet. Vanuit bevrijd gebied wordt Tiel maandenlang onder vuur genomen. In januari 1945 evacueert de bezetter de stad: zo'n 13.000 inwoners moeten hun huizen verlaten.

Als ze na de oorlog terugkeren, kan het puinruimen beginnen. En er is véél te ruimen. De stad is voor meer dan de helft verwoest. Om het werk te bespoedigen, wordt een smalspoor met karretjes aangelegd: de ‘puinexpres’. Hoewel er anno 2020 weinig meer te herkennen valt, is deze foto op de Markt (toen nog Groenmarkt) gemaakt. De hardstenen pomp op de foto staat er nu nog, maar dan op een andere plaats dan toen.

_{Tekst loopt door onder de foto.}

De Tielse broers Levie en Jozef Bartels (rechts) met in het midden vriend Eric Sanders. © D. Blok, Collectie Joods Historisch Museum

‘Joden ongewenscht', 29 juni 1941

‘Uitdagend’ is het woord dat misschien het beste bij deze foto past. Drie Joodse mannen poseren bij een verbodsbord op de gemeentegrens tussen Zoelen en Tiel. Het gaat om de Tielse broers Levie en Jozef Bartels (rechts) met in het midden Eric Sanders, een Amsterdamse vriend van de broers. Hij was tijdens de mobilisatie ingekwartierd bij het gezin Bartels.

Het lot van Jozef is uitermate tragisch. Op 10 september 1942 wordt in het Algemeen Politieblad gevraagd om de aanhouding van de ‘van joodschen bloede’ zijnde kantoorbediende Bartels: hij is niet vertrokken naar werkkamp Witte Brink te Hummelo waartoe hij wel was gesommeerd. Levie duikt onder, Jozef probeert te vluchten: hij wordt gepakt aan de Frans-Zwitserse grens. Na deportatie sterft hij in Midden-Europa, locatie onbekend.

De synagogekoster duikt op, 7 mei 1945

Synagogekoster Louis de Beer komt na de oorlog terug bij zijn woning in Culemborg. © Particuliere collectie

Het is 7 mei 1945 wanneer Louis de Beer per fiets terugkeert naar zijn woonplaats Culemborg. Naast eigenaar van een zaak in onder meer bedden en naaimachines, was hij koster van de lokale synagoge. Toen de deportaties begonnen, dook hij onder. Maar niet voordat hij een aantal Joodse religieuze objecten van hemzelf en de synagoge naar de Oudheidkamer had gebracht, waaronder een toramantel.

Na de oorlog wordt de koster bij zijn woning door bekenden verwelkomd: zijn achtergelaten bezittingen hadden de oorlog doorstaan. De Joodse gemeenschap in Culemborg komt de oorlog helaas minder ongeschonden door: er is vrijwel niets van over. In 1947 sluit de Culemborgse synagoge definitief de deuren.

_{Tekst loopt door onder de foto.}

Siem Nieuwenhuijse staat met koffer in de hand klaar op het station in Tiel voor zijn 'aansterkreis' naar Zweden. © Fotograaf onbekend/Regionaal Archief Rivierenland

Aansterken in Zweden, 29 september 1945

Veel vet op de botten heeft de 12-jarige Siem Nieuwenhuijse uit Tiel na de oorlog niet: Save the Children biedt uitkomst. In september laat de Zweedse tak aan de afdeling-Tiel van het Nederlands Volksherstel weten 500 kinderen uit Tiel en omgeving een mooie vakantie te willen geven waarin ze alle ruimte krijgen om aan te sterken.

De Zweedse weldoeners zijn allemaal particulieren. Siem verblijft bij het gezin Gustafsson in Osra, in het hart van Zweden. Op 29 september 1945 vertrekken met Siem nog eens 144 kinderen vanaf station Tiel per trein naar Scandinavië.