De massaal bezochte uitvaart van André Hazes in de Amsterdam ArenA in 2004. © ANP

Alles mag bij Nederlandse begrafenis

Grootse herdenkingen van BN'ers veranderen de manier waarop we met de dood omgaan. De Nederlandse uitvaartcultuur is uniek, blijkt uit het boek Dood van Brenda Mathijssen en Claudia Venhorst.

Annemarie Haverkamp 27-01-17, 06:49

Toen de rouwauto van Pim Fortuyn passeerde, begon het publiek langs de weg spontaan te klappen. Vanaf die dag in 2002 werd 'applaudisseren' gewoon in het Nederlandse uitvaartwezen. Voor ome Henk of buurvrouw Wendy mag nu ook worden geklapt in het crematorium. De kist van André Hazes stond twee jaar later prominent op de middenstip van de Amsterdam ArenA. 50.000 fans zongen voor de overleden volkszanger. Inmiddels heeft elke zichzelf respecterende voetbalclub een rouwkamer.

Het publieke afscheid van BN'ers heeft onze omgang met de dood veranderd, constateren Brenda Mathijssen en Claudia Venhorst in hun boek Dood, dat gisteren verscheen. Het gaat niet alleen over die BN'ers, maar over alle veranderingen en wat het Nederlandse uitvaartwezen zo 'typisch Nederlands' maakt. De twee vrouwen zijn thanatologen (dooddeskundigen) aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en bezochten beroepshalve honderden uitvaarten. Spraken met nabestaanden, werkten mee in crematoria en interviewden meneer pastoor of de imam.

Vaste prik

Oer-Hollands is bijvoorbeeld dat we direct de agenda's trekken bij een overlijden. Vaste prik dat de uitvaart binnen zes werkdagen volgt, want dat staat in de wet. ,,Dat vinden wij vanzelfsprekend, maar die korte termijn is uniek in de wereld'', vertelt Venhorst. Engeland kent die haast niet. Er is geen regelgeving, daar mag een dode net zo lang boven de grond blijven staan tot iemand er genoeg van heeft.

,,Die zes dagen zijn de nabestaanden heel intens bezig met het voorbereiden van het afscheid'', zegt Mathijssen. ,,Dat heeft iets moois. Tijdens die periode wordt er niets anders van je verwacht.''

Nog zoiets Nederlands: sinds de ontkerkelijking kun je het afscheid inrichten zoals je zelf wil. Niet meer de pastoor of de dominee hebben de regie, maar uitvaartondernemingen. Hun klant is koning, er is concurrentie en dus valt er steeds meer te kiezen. Lijkwade? Natuuruitvaart? Bitterballen? U zegt het maar. ,,Nederland staat te boek als heel vooruitstrevend'', zegt Venhorst. Er bestaat zoiets als uitvaarttoerisme: Duitsers laten zich graag cremeren in Venlo, omdat de urn dan volgens Nederlandse wetgeving thuis op de schoorsteenmantel mag staan, waar dat in Duitsland uit den boze is. Engelsen vergelijken onze uitvaartcentra met hotels vanwege de horeca op topniveau.

Sympathiek

Als een familielid zo intiem uit de school klapt dat driekwart van de zaal gegeneerd zit te luisteren, heb je je doel gemist
Brenda Mathijssen

De valkuil van 'alles-is-mogelijk' is dat nabestaanden kunnen doorslaan. Applaudisseren in het crematorium is sympathiek, maar als niemand het begrijpt, wordt het ongemakkelijk. Datzelfde geldt voor het al te privé maken van een toespraak. Venhorst: ,,Als een familielid zo intiem uit de school klapt dat driekwart van de zaal gegeneerd zit te luisteren, heb je je doel gemist. Je moet je afvragen wat passend is'', zegt Mathijssen. Zelf was ze eens bij een uitvaart waar de overledene in zwembroek opgebaard lag. ,,Dan kijk je verbaasd om je heen. Maar bij die persoon en zijn omgeving paste dat.''

Terug naar de BN'ers. In 2015 beroofde schrijver Joost Zwagerman zich van het leven. Van enige terughoudendheid rond de doodsoorzaak was nauwelijks sprake, terwijl bekend is dat het zelfmoordcijfer stijgt na media-aandacht. Psychiater Jan Mokkenstorm van zelfmoordpreventiestichting 113 online bezocht diverse nieuwsredacties met het verzoek terughoudend te zijn. Toen tv-presentator Wim Brands een halfjaar later overleed, stond de doodsoorzaak niet meer in de koppen. ,,De media hebben een grote rol bij hoe wij denken over de dood'', zegt Venhorst.

Hoe luidruchtiger we publiekelijk rouwen, hoe harder ook de kritiek aanzwelt. Zijn die tranen niet nep? Huilen we mee uit een vorm van volksvermaak? Bekendste voorbeeld is de MH17-ramp. Nederland was collectief in rouw. De familie kon zich daar nauwelijks aan onttrekken. 'Van wie is het verdriet', vragen de dooddeskundigen zich af, 'van Nederland of van de nabestaanden? Wordt de rouw gekaapt?'

Mondige mensen

De meest heftige gevallen die ik heb gezien, waren niet alleen de overleden kinderen maar juist ook oude mensen die na zestig jaar huwelijk hun geliefde verloren
Brenda Mathijssen

Nederland is een natie van mondige mensen. Sinds het euthanasiedebat moeten we wel praten over de dood. René Gude, Denker des Vaderlands in 2013, deelde zijn sterfproces met half televisiekijkend Nederland. Maar waar we minder oog voor hebben, is het immense verlies als iemand is overleden. De stilte die achterblijft als de glazen in het rouwcentrum zijn leeggedronken.

We zouden ons meer kunnen ontfermen over de achterblijvers, vinden de Nijmeegse onderzoekers. De dood van gewone stervelingen leidt nooit tot een collectief eerbetoon in De Wereld Draait Door.

Mathijssen: ,,We vergissen ons vaak in hoe pijnlijk een gewone dood kan zijn. De meest heftige gevallen die ik heb gezien, waren niet alleen de overleden kinderen maar juist ook oude mensen die na zestig jaar huwelijk hun geliefde verloren.''